АБАЙ (Ибрагим) Қунанбаев (1845—1904) — қазақтың улы ақыны, ойшыл, философ, композитор, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, классигі. Семейдегі Ахмет Риза медресесінде араб, парсы одебиетімен жоне Орта Азия әдебиеті классиктерінің таңдаулы шыгармаларымен кең танысады. Шыгыс поэзиясына еліктеп өлеңдер жоне «Масгүт», «Ескендір » поэмаларын жазады. Абай қазақ олеңінің тақырып шеңберін кеңейтіп, шыншылдық қасиетін арттырды, оның тақырыбына философиялық, эстетикалық нәрлілік пен тереңдік сипаттарын сіңірді. Поэзияның жанрлық баюына оның «Сегіз аяқ» «Козімнің қарасы», «Сургылт туман» өлеңдері уйтқы болды. Абайдың көзі тірісінде бірлі-жарым өлеңдері жарық көрді. 1909 жылы Петербургте «Қазақ ақыны Ибраһим Қунанбайул ының олеңдері» таңдамалы шыгармалары араб әрпімен жеке кітапша болып басылды. Абай есімін барша олемге танытқан М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы жазылды.

АБАЙ (Ибрагим) Кунанбаев (1845-1904) - великий казахский поэт, мыслитель, философ, композитор, основоположник казахской письменной литературы, классик. Ибрагим Кунанбаев был сыном султана, правителя северо-восточных районов Казахстана (сейчас Семипалатинская обл.). С самого детства Ибрагим получил глубокое гуманитарное образование, полюбил книги, поэзию, — во многом под влиянием своей матери, чья любовь осветила его жизненный путь. Именно мать называла его ласкательно-уменьшительным именем Абай, которое стало его именем в литературе. В совершенстве зная классическую литературу Востока и Запада, Абай создает новую литературу — в его стихах заговорила древняя степь, по-новому зазвучал казахский язык, в котором Абай открыл новые грани и новую глубину. Стихи Абая, его проза, его музыка насыщены глубокой лиричностью, мягким юмором, обличением пороков и воспеванием добра, любовью к своему народу. Его поэмы «Масгут», «Ескендир» («Александр Великий»), стихи «Очи черные», «Густой туман» и др. стали классикой не только казахской, но и мировой литературы.

ӘБУНАСР ӘЛ-ФАРАБИ (Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлаг Тархани) (870-950) -Аристотельден кейін дуние жүзілік білім мен мәдениеттің екінші ұстазы атанган данышпан, ойшыл, энциклопедист галым. Алгашқы білімді қыпшақ тілінде Отырарда алады. Багдадта араб тілін үйренеді. Самарра мен Харрандарда ірі галымдармен кездесіп, білімін уштайды. Түркі, парсы, араб тілдерінде сөйлей де, жаза да білген. Грек, латын, санскрит тілдерін игерген. Бүгінгі үрпаққа Әбу Наср Әл-Фарабидің 50 шақты еңбегі жеткен. «Алъмагеске түсініктеме», «Геометриялық сызықтар жасаудың эдістері», «Астрология», «Китаб әл-мусика әл-кабир» және тагы басқа еңбектері гылымның сеңгірін көрсететін аса ірі туындылар. Әбу Наср Әл-Фарабидің еңбектері гылымның барлық саласын қамтиды. Онын аясы кен. 

АБУ НАСР АЛЬ-ФАРАБИ (Мухаммед ибн Узлаг Тархани) (850—950) — гений, мыслитель, ученый-энциклопедист, признан вторым авторитетом во всемирной культуре после Аристотеля. Первоначальное образование он получил в Отраре на кыпчакском языке (древний казахский язык), в Багдаде изучил арабский язык. Встречаясь с крупнейшими учеными в Самарре и Харранде, он пополняет свои знания. Хороиіо владел и писал на тюркском, персидском, арабском языках. Также владел греческим, латинским, санскритским языками. До нынешнего поколения дошли около 50 трудов Абу Насра Аль-Фараби. Среди крупнейших сочинений, представляющих научную ценность, «Астрология», «Китаб аль-мусика аль-кабир» и другие. Труды Абу Насра Аль- Фараби охватывают все сферы науки, их горизонты беспредельны. Аль-Фараби признан во всем мире, как выдающийся мыслитель древности. Его философские, мировоззренческие идеи лежат в основе современной физики, астрономии, лингвистики, истории, философии, логики, математики, естествознания и др. Аль-Фараби был назван Аристотелем Востока и стал одной из ярких звезд мировой культуры.

ӘБУЛҚАЙЫР (1693-1748) -қазақ султандарының кіші буыны. Алгашында Тәуке ханның ықпалында бояган. Күшімен, айласымен, шабуылды үйымдастыра білушілігімен даңқы шыгып, хандыққа қолы жеткен. Қазақ халқының жоңгарларга қарсы азаттық күресі өрлеген кезде, Ордабасы тауының бөктеріндегі халық жиналысында Әбілқайыр қазақ жасақтарының бастаушысы болып сайланады. Ресеймен татулық байланыста болуды көздеді. Ресей империясына арқа сүйеу арқылы вз ықпалын күшейтуді, қазақтың үш жүзін түгел багындырып, бір орталықтан басқарылатын билік орнатуды, сондай-ақ әкімет билігін балаларына сайлау жолымен емес, мүрагерлік жолымен қалдырып отыруга үміттенді. 1740 жылы Әбілқайыр қазақ жасақтарын бастап барып Хиуаны басып алады. Онда біраз уақыт хан болып түрады. 

АБУЛХАИР (1693-1748). Происходил из младшей ветви казахских султанов. Прославившись завидной силой, тактикой, организаторскими способностями вести наступление, дошел до ханского трона. В период активизации освободительной борьбы казахского народа против джунгар, у подножия гор Ордабасы, народным собранием Абулхаир был избран вождем казахских ополченцев. Он стал налаживать дружеские связи с Россией. Опираясь на Российскую империю, он намеревался закрепить свои устремления, объединить казахские три жуза, организовать управление из одного центра и передавать бразды правления государством не детям правителя, а путем передачи наследия в надежные руки. В годы «великого бедствия», когда джунгарские феодалы вели непрерывные войны, стремясь уничтожить казахов, как нацию, Абулхаир обратился за помощью к России и в 30-х гг. XIX в. принял российское подданство, введя в состав Российской империи Младший и Средний жузы. Этот исторический шаг сыграл огромную, хотя и неоднозначкую, роль в развитии Казахстана, открыв казахскую степь влиянию европейской культуры.

АБЫЛАЙ ХАН (Әбілмансұр) (1711-1781) - ұлы мемлекет қайраткері, қолбасшы және дипломат. Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен күштерін біріктіріп, жауға қарсы соғысқа шыққан. 1771 жылы Әбілмәмбет дүние салған соң, Абылай орта жүздің ханы болып сайланды. Абылай төк орта жүзгө ғана өмөс, ұлы жүз бен кіші жүзде де ықпалын жүргізді. Сыртқы саясатта қазақ елінің дербестігін сақтауда және оның қорғаныс қабілөтін нығайтуда, аса үлкон тарихи рөл атқарды. Кершілес елдермен экономикалық байланысты, сауда-саттықты күшейтті. Россия үкіметі, Қытай мемлекеті, Жоңғар, Бұхар, Хиуа хандары Абылай тұсында қазақ елімен қызу қарым-қатынас жасады. XVIII ғасырда қазақ жерін жаулап алмақ болған Жоңғар хандығы мен Манчжур-Қытай империясына қарсы күресте үш жүздің басын қосып, күшін біріктірді. XVIII ғасырдың орта шенінде жоңғарлар шет жағалап басып алған қазақ жерлерін толық азат ету үшін Абылай көптеген шешуші шаралар қолданды. Ол Орыс және Қытай мемлекеттері арасында дипломатиялық саясат жүргізді. Қытай мен жоңғар хандығы сияқты екі бірдей күшті жауға қарсы күресте Россияға арқа сүйеп, онымен одақтас болды. Осы тарихи маңызы зор шаралар қазақ халқының бұдан былайғы емірінде прогрессивтік рөл атқарды. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жерленген. 

АБЫЛАЙ ХАН (1711-1781), великий государственный деятель, полководец и дипломат. Он сыграл огромную роль в объединении всех трех казахских жузов для борьбы против Джунгарского ханства и Маньчжуро-Китайской империи, стремившихся в XVIII в завоевать казахские земли. Абылай прилагал большие усилия для полного освобождения казахских земель, захваченных джунгарами в середине XVII в. Ему удалось дипломатично лавировать в отношениях с Россией и Китаем, что имело огромное прогрессивное значение для последующих событий в жизни казахского народа. В 1771, после смерти Абулмамбета, Абылай становится ханом. Во внешней политике стремился сохранить независимость Казахского государства, укреплял его обороноспособность. Поддерживал экономические и торговые связи с соседними государствами как Россия, Китай, Джунгарское, Бухарское и Хивинское ханства. Похоронен в мавзолее Кожа Ахмеда Ясави (г. Туркестан).

ӘЙТЕКЕ БИ БАЙБЕКҰЛЫ (1644-1700), Кіші жүздің бас биі, Тәуке ханның басшылығымен, Төле, Қазыбек басқа да билермен бірге қазақ тайпа-руларының басын қүрап, бір орталыққа бағынған бірегей хандық қүруға үндеді, қазақ қауымының қарым-қатынасын реттейтін «Жеті жарғы» атты әдет-ғүрып заңдарының жинағын жасауға қатысты. Туысқан, қарақалпақ, қырғыз елдерімен достық одақ жасауға, көршілес мемлекеттермен елші алысып, мәмле орнатуға ат салысты. Кіші жүз шаруаларының жоңғар-қалмақ басқыншыларына қарсы күресін бастаушылардың бірі болды. Өзбекстан еліндегі Нүрата ауданының Сейтқүл қорымында жерленген. 

АЙТЕКЕ БИ БАЙБЕКУЛЫ (1682-1766), главный бий Младшего жуза, один из советников хана Тауке, известный оратор, обладавший разносторонними способностями, организатор борьбы против джунгарских завоевателей. При решении в ханском совете государственных дед связанных с внешней и внутренней политикой Казахского ханства, выполнял важную роль, исполнял судебные функции. Под руководством хана Тауке с биями Толе, Казыбеком и другими способствовал воссоединению казахских родов и племен. Один из составителей свода законов "Жеты жаргы". Принимал активное участие в установлении дружественных отношений Казахского ханства с киргизскими и каракалпакскими родами, в развитии ханом Тауке русско-казахских торговых и дипломатических отношений. Похоронен в местности Сейткул Нуратинского р-на (Узбекистан).

АСАН ҚАЙҒЫ (XIV ғ. соңғы ширегі - XV ғ. 60 - жылдары), жыраулық дәстүрдің алғашқы өкілдерінің бірі, ақын, философ. Алтын Орда ханының қарашасы, 1456 жылы Жетісудың батысында Қазақ хандығын қүрған Керей мен Жәнібек сұлтандардың кеңесшісі болған. Асан қайғы қазақ руы мен тайпаларының бірігуін жақтаған. Ол тарихи тулға болғанымен, халық санасында аңыз-әңгіме, миф кейіпкері ретінде де қалыптасқан. Асан қайғы жырау журтқа қажетті шурайлы қоныс, жақсы мекен-жай «Жерүйықты» іздеуші ретінде бейнеленіп, өлеңдерінде халық үміті мен арманын жүзеге асыратын қамқоршы ретінде суреттеледі. Оның толғаулары қанатты және нақыл сөздерге бай. Шығармалары философиялық-дидактикалық сипатта болып, терме, шешендік, афоризмдер түрғысында болып келеді. Асан қайғы шығармаларын жинаумен Ш.Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, М.Ж.Көпеев сияқты шығыстанушы ғалымдар айналысқан. 

АСАН КАЙГЫ (II пол XIV в. - 60-е гг. XV в.), жырау, поэт-философ. Был влиятельным сановником хана Золотой Орды, советником султанов Керея и Жанибека, основавших в 1456 году в Западном Семиречье Казахского ханства. Являлся сторонником объединения всех казахских родов и племен. Будучи исторической личностью, приобрел в народной памяти легендарные и даже сказочно-мифологические черты. Он вошел в народное сознание как неутомимый искатель счастливой земли (Жер Уюк), выразитель надежд и чаяний простых людей на лучшую жизнь. Рассказы Асана Кайгы включают в себя крылатые слова и выражения, меткие и образные характеристики тех местностей, где он побывал, их природных условий и людей, а также многочисленные топонимы. Ведущее место в его творчестве занимают философско-дидактические жанры: толгау, терме, назидания и афоризмы, которые раскрывают коренные проблемы бытия. Собиранием его произведений занимались ученые-востоковеды Ш.Ш. Уалиханов, Г.Н. Потанин, М.-Ж. Копеев и др.

АХМЕД ЯССАУИ (т. ж. белгісіз —1166) — он екінші гасырда өмір сүрген ақын. Қазақ хаяқының көне мәдениеті тарихында айрықша орны бар. Яссы шаһарында турган. Кейін Яссауи атанады. Ахмед Яссауи Бухар қапасында діни білім алганнан кейін Туркістанга келіп, сол кезде Орта Азияда кең тараган софылық діни-мистикалық идеялардың насихатшысына айналады. Сулеймең Бақыргани, Софы Аллаяр, Ахсани және тагы басқалар оның жолын қуып, софизмнің жаршысы болган. Ахмед Яссауидің бугінгі урпаққа жеткен шыгармасы «Диуани Хикмет » («Даналық жайындагы кітап»). Онан қазақ халқының ежелгі модениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты багалы фактілер табуга болады. Ахмед Яссауи туралы ел аузында коптеген унамды аңыз-әңгімелер бар.

АХМЕД ЯССАУИ(год. рожд. неизвестен —1166) — поэт, мыслитель XII века, святой суфий. Жил в городке Яссы. Позже и сам обрел имя Яссауи. Получив религиозное образование в г. Бухаре, Ахмед Яссауи прибывает в г. Туркестан и становится пропагандистом религиозно-мистических идей суфизма, палучивших в то время широкое распространение в Средней Азии. Сулеймен Бакыргани, Софы Аллаяр, Асхани и др. стали его последователями и распространителями суфизма. До наших дней доиіло сочинение Ахмеда Яссауи «Диуани Хикмет» («Книга мудрости»). В нем встречаются факты, имеющие прямое отношение к древней истории, литературе, культуре, этнографии, экономике казахского народа. Из уст народа можно услышать немало замечателъных рассказов-легенд обАхмеде Яссауи. Суфизм — течение в исламе, предпалагающее возможность прямого контакта верующего с Богом. Легенды рассказывают об особой святости Ахмеда Яссауи и о его неоднократных беседах с Аллахом. Сам город Туркестан, где жил, проповедывал и был похоронен мусульманский святой суфий, приобрел священный статус. Слава Ахмеда Яссауи распространилась по всему исламскому миру. Знаменитый восточный правителъ, великий Тамерлан, приказал построить в Туркестане мавзолей Ахмеда Яссауи, ставший выдающимся памятником средневековой архитектуры. Сегодня Туркестан встречает пилигримов со всех концов света, приходящих поклониться памяти великого святого.

АҚЫШЕВ КЕМЕЛ (23.5.1924, Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, 4-ауыл) - археолог, тарих ғылымдарының докторы, қазақ археология ғылымының негізін қалаушылардың бірі, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының (1982), ҚР ҒА-ның Ш.Уәлиханов атындағы арнаулы сыйлықты (1966) лауреаты. Герман Археологиялық институтының корреспондент-мүшесі (1983). Қазақстан ғылымына еңбек сіңірген қайраткер (1989). Қазақ мемлекеттік университетін бітірген соң (1950), Қазақстан ҒА-нда әуелі аспирант, кіші және аға ғылыми қызметкер, кейін 1955-90 жылдары Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты археология бөлімінің меңгерушісі, 1991 жылдан бастап Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының бөлім меңгерушісі, институттың бас ғылыми қызметкері болып қызмет атқарып келеді. 1954 жылдан бастап Қазақстан көлеміндегі Солтустік, Оңтүстік және Жетісу археологиялық экспедицияларының үйымдастырушысы және жетекшісі. Көне және орта ғасырлардағы Қазақстан ескерткіштерің әлемдік маңызы зор Есік обасынан табылған «Аптын адам» (б.з.б. \/-І\/ ғасырлар), Бесшатыр (б.з.б. \/І-\/ ғасырлар), Отырар жәдігерлерін ашып зерттеді. Қола, ерте темір дәуірлерінің мәдениеттерін кезеңдеу және мерзімдей мәселелерін анықтады. Көне Қазақстан тарихының негізгі түжырымдарын жасауға белсене қатысты. Орталық Азия өркениеті жүйесінде ежелгі Қазақстанның орнын айқындауға елеулі үлес қосты. 220-ға жуық ғылыми еңбек, соның ішінде 14 монография жазған. «Парасат» орденімен марапатталған (1998)

ДОСМҮХАМЕДОВ ХАЛЕЛ (1883-1939), дәрігер, ғалым, фольклорист, журналист, педагог, қоғам қайраткері, профессор (1929), Ресей ҒА өлкетану бюросының корреспондент-мүшесі (1924). 1920 жылдан бастап мәдени-ағартушылық жұмысқа қызу араласады. 1920-25 ж. Ташкент халық ағарту институтында оқытушы, Орта Азия университетінің медицина факультетінде ординатор, Туркістан республикалық ғылыми комиссиясының терағасы, ҚазАССР Баспа ісі және ғылыми мекемелер мемлекеттік комитетінің терағасы. 1926-30 ж. Қазақ жоғары педагогикалық институтында ректордың көмекшісі, Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі КазПИ) проректор қызметін атқарды. Негізгі еңбектері ғылыми терминология жасау мәселесіне арналғак Бұл орайда қазақ тілінде «Табиғат тану», «Жануарлар» (екеуі де - 1925), «Зоология» (1926) атты алғашқы оқулықтарың сондай-ақ обаға қарсы күрес комиссиясын басқара жүріп, «Как бороться с чумой среди киргизского населения» деген еңбектерін (1918-1924) жазды. Фонетика заңдылықтарын сез еткен «Қазақ тіліндегі сингармонизм заңы» (1924), фольклорлық деректерді этнографиялық және тарихи мәліметтермен салыстыра қарастырған «Шернияз шешен» (1925), «Бұхарадағы Көкілташ медресесін салу туралы аңыз» (1927), «Самарқандағы Теллі қары Шилдар медресесін салушы Жалаңтөс батырдың шежіресі» (1928) мақалалары, фольклордың теориялық мәселелерін баяндаған «Қазақ халық ауыз әдебиеті» очеркі (1928) атты еңбектері жарық көрді. Ауыз әдебиеті үлгілері негізінде «Мұрат ақын сөздері» (1924), «Исатай-Махамбет» (1925), «Апаман» (1926) атты жинақтар шығарды. Жер аударылған соң, 1930-38 ж. Воронеж қаласында тұрды, сонда 1939 ж. репрессияға ұшырап, 1958 ж. ақталды. 

ДОСМУХАМЕДОВ ХАЛЕЛ (1883-1939), врач, ученый, фольклорист, журналист, педагог, общественный деятель, профессор (1929), член-корреспондент краеведческого бюро Российской АН (1924). Являлся членом партии "Алаш". Досмухамедов принимал активное участие в культурно-просветительской жизни страны. В 1930-38 годах находился в ссылке в Воронеже, где заведовал отделом Института здравоохранения и гигиены. В 1939 году снова подвергся репрессиям, реабилитирован в 1958. Основные труды посвящены разработке научной терминологии. В этой области им написаны первые учебники на казахском языке: "Естествознание", "Животные" (обе - 1925), "Организм человека", "Охрана здоровья учащихся" (обе - 1925), "Зоология" (1926). Значительный вклад внес в развитие казахского языка и литературы. Фонетическим закономерностям посвящен исследовательский труд «Закон сингармонизма в казахском языке» (1924). Издал книгу "Как бороться с чумой среди киргизского населения" (1918-24), также им написаны статьи "Оратор Шернияз" (1925), "Предание о том, как был построен медресе Кугельташ в Бухаре" (1927) и др. Опубликовал очерк «Устное литература казахского народа», посвященный теоретическим вопросам казахского фольклора. Им изданы сборники произведений казахского устного народного творчества "Слова Мурат-акына" (1924), "Исатай-Махамбет" (1925), "Аламан" (1928).

ДӨНЕНТАЕВ СӘБИТ (1894, Павлодар облысы, Ақсу ауданы, 4-ауыл - 1933, Семей қаласы) - ақын, журналист. Жас кезінде ауылда ескіше хат танып, кейін Павлодарда медреседе оқиды. Өзі мұғалім жалдап, орысша сауатын ашады. Сол кезде Абай Құнанбаев пен Ғабдолла Тоқайдың өлеңдерімен танысады. 1913 жылы тұңғыш өлеңі («Қиялым») «Айқап» журналында басылып, 1915 жылы алғашқы өлеңдер жинағы «Уақ-түйек» деген атпен шығады. Бұл кездегі өлеңдерінде қазақ халқын мәдениетке, өнер-білімге ұмтылуға шақырды. 1919-1920 жылдары ауылдағы ағарту, сот жұмыстарына араласады. 1924-33 жылдары Семейде шығатын «Қазақ тілі» газетінде қызмет істеді. 1929 жылы Қазақ пролетар жазушыларының ассоциациясына мүшелікке өтеді. Осы кездегі жазылған өлеңдерінде бостандыққа қолы жеткен қазақ халқының ой-сезімі, жаңа тұрмысы, жаңа сананың қалыптасуы, жастардың қажырлы еңбегі мен жігерлі талап-тілегі жырланады. Ақын қаламынан көптеген публицистикалық шығармалар, әңгіме, очерктер туды. «Көркемтай» деген әңгімесінде (1924) жетім баланың көрген қорлығы, аянышты өмірі суреттеледі. Ол И.А.Крыловтың, Г.Тукайдың және шығыс кпассиктерінің бірсыпыра өлеңдерін қазақ тіліне аударған.