ЖАНУАРДЫҢ ТІРШІЛІГІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК.
ЖАНУАР АҒЗАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

ТІРІ АҒЗАЛАРДЫҢ БАРЛЫҒЫНА ТӘН ОРТАҚ БЕЛГІ

 Жануарлар өсімдіктерден тек өздеріне ғана тән, елеулі ерекшеліктері бойынша ажыратылады. Сондай ерекшеліктердің ең негізгілері мыналар:

Жануарлар дайын органикалық заттармен қоректенеді, яғни олар өз ағзасына қажетті қоректік заттарды – нәруызды (белокты), көмірсуды, май тәрізді заттарды өсімдіктен алады.

Жануарлар белсенді қозғалады: көпшілігі бір жерден екінші жерге орын ауыстырады (отырықшылары да бар). Мысалы, қанқыз бүгін бір жерден көрінсе, ертеңіне дәл сол жерден көрінбейді, себебі, ол бір орында тұрмайды, жорғалап не ұшып кетеді.

Өсімдік бір орында өседі. Оның тұқымдары ғана басқа жерлерге әр түрлі жолдармен орын ауыстырып таралады.

Жануарлардың көпшілігінде ас қорытуды, тыныс алуды, зәр шығаруды қамтамасыз ететін және сыртқы ортамен қарым-қатынасты жүзеге асыруды реттейтін арнайы мүшелері, мүшелер жүйесі болады.

Көптеген жануарлардың денесі екі жақты симметриялы болып келеді: дененің оң және сол жағындағы мүшелері жұп және бірдей қызмет атқарады.

Мұндай жануарлар алға, жан-жаққа жеңіл, еркін қозғалады. Қорегін ұстайтын, жауына шабуыл жасайтын, немесе олардан қорғанатын, айналаны бағдарлайтын негізгі мүшелері дененің алдыңғы бөлімінде орналасады. Жануарлар жауынан қалай құтылатынын өздерің әңгімелеп, талқылаңдар. Өмірден білетін мысалдарды келтіріңдер.

Аз қозғалатын жануарлардың дене пішіні жұлдыз немесе шатыр, немесе өсімдік гүлі тәрізді болады. Мысалы, теңіз жұлдызының денесі сәулелі симметриялы: денесінің дәл ортасынан әр тармағына ойша сызық жүргізсе денесі бірдей бес бөлімге бөлінеді, әр бөлімдегі сәйкес мүшелер белгілі бір қызмет атқарады . Денесінің сәулелі симметриялы болуы баяу қозғалатын немесе су түбіндегі қатты нәрселерге жабысып тұратын жануарлардың өзіне қажетті қорегін, қай жағынан келсе де, сезініп, белсенді түрде ұстауына, немесе қауіпті жау болса, одан қорғануына мүмкіндік береді.

 

ЖАНУАРЛАРДЫҢ ТІРШІЛІК ОРТАСЫ ЖӘНЕ МЕКЕН ОРТАСЫ

        Жер ғаламшарында тірі ағзалар, олардың ішінде жануарлар үш түрлі ортада тіршілік етеді. Сулы ортада, мысалы, балықтар, киттер, т. б.; құрлық-ауада – өрмекшілер, бунақденелілер, құстар, аңдар; топырақта – құрттардың кейбір түрлері (шұбалшаңдар), кейбір аңдар (мысалы, көртышқан) тіршілік етеді. Жануарлардың паразит түрлері үшін басқа жануарлар мен адам денесі тіршілік ортасы болып саналады. Мысалы, паразит құрттар мен кенелер жануарлардың денесінде (сыртқы, ішкі мүшелерінде) тіршілік етеді. Күйкентай орманды дала аймағында кездеседі (тіршілік ортасы). Бірақ орманға кірмейді; ашық, ағаштары сирек өскен жерлерді мекендейді. Ондай жерлер дала тышқандарын аулауға, ағаш басына ұя салуға қолайлы.

      Өз тіршілігінде бір ортада ғана емес, екі түрлі ортада тіршілік ететін жануарлар да бар. Мысалы, безгек масасы, бақалар – суда да, құрлықта да; ал дала тышқандары топырақта да, жер үсті-ауа ортасында да тіршілік етеді. Іркінді суы бар батпақты жер безгек масасының мекен ортасы, мұнда оның көбеюіне қолайлы жағдайлар бар.

    Жануарлар тіршілік ортасындағы өзінің тіршілік етуіне қолайлы жағдайлары бар нақтылы үлескілерді мекендейді. Олар қоныстанған осындай нақтылы бір үлескіні сол жануарлардың  мекен ортасы дейді.

Мысалы, ормандағы қарағай, шырша көбірек өсетін аймақтары тиіннің мекен ортасы болады. Бұл мекенде тиіннің сүйікті азығы – бүр жеткілікті, саңырауқұлақ та көп; тоңса – паналайтын, қорықса – тығылатын, ағаш діңіндегі қуыстар – баспана болып табылады.

Әрбір мекен ортаны жануарлардың көптеген түрлері қоныстанады.

 

ЖАНУАРЛАРДЫҢ МЕКЕН ОРТАСЫНА БЕЙІМДЕЛУІ

     Барлық жануарлардың мекен ортасында қалыпты тіршілік етуіне мүмкіндік беретін, біртіндеп қалыптасып орныққан бейімділіктері болады. Мысалы, дүниетану пәнінен өздеріңе таныс көбелектердің бүркеніш реңі, қанқыздың сақтандырғыш реңі – олардың тіршілігін сақтайтын бейімділіктері.

  Орта жағдайларына бейімделу жануарлардың құрылысынан да, тіршілік әрекетінен де анық көрінеді. Мысалы, жауы құйрығынан ұстағанда сұр кесірткенің құйрығы үзіліп қалады. Шоршып, жыбырлап жатқан құйрыққа жауы алданып, қайта ұмтылғанша кесіртке жасырынып та үлгіреді, әрі оның құйрығы біраз күнде қайта өсіп, қалыптасады.

  Сол сияқты, тоқылдақтың үлкен басы, өткір, қашау тәрізді мықты тұмсығы ағаш діңін ұрғылап, қалың қабықтың астындағы зиянды бунақденелілердің (насекомдардың) дернәсілдерін тілімен алып жеуге бейімделген.

  Жануарлар құрылысының мекен ортасы мен тіршілік әрекетіне сәйкес келетіндігі сонша, кейбіреуінің сыртқы түріне, бейнесіне қарап-ақ оның қандай ортада тіршілік ететінін, немен қоректенетінін, қалай қозғалатынын бірден біле аламыз.

 

БІРЖАСУШАЛЫЛАРДЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ ЖӘНЕ АДАМ ӨМІРІНДЕГІ МАҢЫЗЫ

     Еркін жүріп тіршілік ететін біржасушалылардың табиғатта және адам өмірінде зор маңызы бар. Біржасушалылардың көп түрлері бактериялармен қоректеніп, суды тазартады. Өздері тұщы су шаяндарына, ұсақшаяндарға және балықтар мен шабақтарға, т. б. су жәндіктеріне қорек болады.

Ал теңіздер мен мұхиттарда күн сайын, тіпті сағат сайын қаншама бақалшақты біржасушалы жәндіктер өліп, су түбіндегі шөгіндіні құрайды десеңдерші. Геологтар ондай шөгінділер бар жерлерде мұнайдың мол қоры болатынын анықтады. Біржасушалылардың топырақ түзуде де рөлі бар.

Қарапайымдардың ішінде адам мен жануарлардың әр түрлі мүшелерінде паразиттік тіршілік етіп, түрлі ауру тудыратындары да көп. Солардың бірі – дизентерия амебасы

Дизентерия амебасы (грекше: «дис» – бұзу, «ектерон» – ішек) адам мен жануарлардың ішегінде тіршілік етіп, ішектің сілемейлі қабықшасын зақымдайды. Осы жарадан шыққан қанды ірің нәжіске араласып, адамның ішін жүргізіп, ыстығын көтеріп, қатты ауыртады. Бұл ауру қантышқақ деп аталады. Ауру адамның ішегінде амеба тез көбейіп, нәжіспен араласқандары бірден цистаға айналады. Тәулігіне нәжіспен бірге 300 млн-дай амеба цистасы сыртқа шығады. Олар суды, түрлі көкөністерді және тағы басқа азық-түліктерді (цисталардың қалай таралатынын еске түсіріңдер) ластайды. Дизентерия амебасының цисталары лас суды ішкеннен, көкөністі, жеміс-жидекті жумай жегеннен сау адамға жұғады. Дер кезінде емделмесе, бұл ауруды ажалға душар етуі мүмкін

Безгек паразиті адамның қанына безгек масасының сілекейімен түседі де, қанда бөліну жолымен көбейеді. Олардың көбеюінен қанға улы заттар бөлінеді. Безгек ауруын қоздыратын паразитті 1880 жылы француз дәрігері А. Лаверан ашқан. Бұл паразит негізінен қанның қызыл түйіршіктерінде тіршілік етеді. Безгек паразиті қанның бір қызыл түйіршігінен екіншісіне ауысқан кезде ауру ұстайды. Олар түйіршіктің ішінде болған кезде адам тәуірленіп, жұмысын одан әрі жалғастырады. 3-4 күн ішінде паразиттер орныққан қан түйіршігін зақымдап бүлдіреді де, оның қабығын жарып, келесі түйіршікке ауысады. Дәл осы сәтте безгек қайта ұстайды.

1960 жылдары безгек ауруын емдейтін хинин, акрихин дәрілері жасалды. Одан соң осы ауруды тарататын безгек масаларын құрту шаралары жүргізілді. Олар қыстайтын жерлерге, гексахлоран сияқты улы химикаттарды шашу, масалар тіршілік ететін батпақтарды құрғату, шағын бөгеттерде маса дернәсілдерімен (личинка) қоректенетін гамбузия балықтарын өсіру сияқты шаралардың арқасында елімізде безгек ауруының өріс алуына кедергі жасалуда.

Адамды тері ауруына ұшырататын талшықтылар тобының бір өкілі – лейшмания. Бұл ауруды көбінесе құм шіркейлері таратады. Аурудың аты – лейшманиоз.

Еліміздің шөл аймақтарында үлкен құмтышқан мекендейді. Осы тышқанның інінде ұсақ шіркейлер көп болады. Шіркей адам терісін шаққанда ауру сол жер арқылы тері астына түсіп, одан әрі көбейеді. Әуелі теріде бөрткен пайда болады да, ол біртіндеп жаңғақтай боп үлкейеді. Біраздан соң жарылып, іріңдейді. Бұл аурудан адам да көп зардап шегеді. «Тері лейшманиозы» деп аталатын бұл дерт дер кезінде емделмесе асқынып кетеді.

Паразиттік тіршілік ететін біржасушалылардың ішінде адамда, жануарларда қауіпті аурулар туғызатындары көп. Оларды жұқтырмау үшін ең бастысы тазалықты сақтау керек. Ол үшін үйді, төсек-орын, киімді, ыдыс-аяқты, азық-түлікті таза ұстап, қолды жуғаннан кейін ғана тамақ ішкен жөн. Паразиттік тіршілік ететін, ауру тудыратын қарапайымдардың көбейіп, таралуына мүмкіндік беретін табиғи ошақтарды үнемі құртып отыру керек.

 

БІРЖАСУШАЛЫ ЖӘНДІКТЕР

Денесі цитоплазмадан, бір немесе бірнеше ядродан (опалина) тұратын өте ұсақ жәндіктер қарапайым жәндіктер типіне жатқызылады. Олардың табиғатта 70 мыңға жуық түрі бар деп есептеледі.

Қарапайым жануарларда ішкі қаңқа және омыртқа жотасы болмайды. Сондықтан бұларды жәндіктер тобына жатқызамыз. Біржасушалы жәндіктердің құрылысы өте қарапайым. Олар жалғанаяқтың, талшықтың, кірпікшелердің жәрдемімен қозғалады. Тұщы және тұзды суларда, топырақта, адам мен жануарлар денесінде паразиттік жолмен тіршілік ететін қарапайымдар да бар. Құрылысы қарапайым болса да бұл жәндіктер зат алмастырады, қоректенеді, тыныс алады, қажетсіз заттарды бөледі. Сондай-ақ ол көбейеді, өседі, қозғалады және тіршілігін жояды. Демек бұл – дербес әрекет ететін жасуша – тірі ағза. Көпжасушалы жәндіктердің әрбір жасушасы бірігіп, топтасады. Сөйтіп өз алдына әр түрлі қызмет атқарады. Ал біржасушалы жәндіктердің бір өзі ғана барлық жүйелердің қызметін әмбебап атқарады.

Қарапайымдар санының көп болуы және кең таралуы табиғатта маңызды рөл атқарады. Бұлар бактериялар мен біржасушалы балдырларды және жәндіктерді қорек етеді. Ал өздері көптеген жәндіктер мен жануарларға жем болады. Қарапайым жәндіктердің ауыл шаруашылығында және адам денсаулығын сақтауда маңызы зор. Жер бетінде ағзалық заттардың, тірі ағзалардың пайда болуы мен дамуы проблемасын шешуде біржасушалы жәндіктерге ерекше назар аударылады. Қарапайымдардың шоғырланып тіршілік ететін түрлері де бар. Солардың түрлерін зерттеп білу нәтижесінде көпжасушалы жәндіктердің пайда болу жолдарын айқынырақ түсіндіре аламыз.

Қарапайым жәндіктер қозғалу тәсілі мен көбею ерекшеліктеріне байланысты 7 класқа бөлінеді. Біз көбінесе солардың 4 класын қарастырамыз. Олар: саркодиналар, талшықтылар, кірпікшелілер және споралылар класы. Грекше берілген «саркос» сөзі «плазма» дегенді білдіреді. («Плазма» дегеніміз қоймалжың сұйықтық немесе жасуша ішіндегі цитоплазма.) Сондықтан біз саркодиналар класы «плазмалылар» деп атаймыз. Бұл класқа жататын жәндіктер теңізде, тұщы суда тіршілік етеді. (амеба) Олардың паразиттік жолмен тіршілік ететін де түрлері (дизентерия амебасы) бар. Кейбіреуі тіпті батпақты жерлер мен топырақта да тіршілік ете алады. Плазмалылардың дене пішіні тұрақты емес. Жалған аяқтарын дененің кез келген жерінен созып шығарады. Сондықтан оларды «тамыраяқтылар» деп те атайды. Плазмалыларға жататын кейбір ағзалардың денесін әктен түзілген сыртқы қаңқа қаптайды. Олардың дене пішіні өзгермей сақталады. Суреттегі сәулелі өрмекаяқ, қошқармүйіз көпірме және шұрықденелі бунақай – дене пішіндері тұрақты жәндіктер.

Қарапайымдардың талшықтылар және кірпікшелілер типіне жататын кейбір өкілдерімен бұрыннан таныссыңдар. Кірпікшелі кебісше, домаланғы, эвглена тіршілігін еске түсіріңдер. Талшықтылар да, кірпікшелілер де дене пішіні тұрақты ағзалар. Олардың дене пішінін сақтауға пелликула жәрдемдеседі. Пелликула дегеніміз – көптеген қарапайым жәндіктердің денесін қаптайтын жұқа, иілгіш қорғаныш қабат.

 

ЖАЛҒАНАЯҚТЫЛАР КЛАСЫ

      Жалғанаяқтылар – көпшілігі теңізде, тұщы суда, кейбіреуі топырақта, мүк арасында тіршілік ететін, белгілі дене дене пішіні сақталмайтын біржасушалы жәндіктер. Бұлардың денесін плазманелла деп аталатын қарапайым цитоплазмалы жарғақша қаптайды. Жалғанаяқтылар класында 11000-нан астам түр бар деп есептеледі.

 

АМЕБАЛАР. ҚАРАПАЙЫМ АМЕБАЛАР.

      Тұщы суда, батпақты жердегі мүктер арасында тіршілік ететін амебалар жалаңаш амеба және бақалшақты амеба түрінде кездеседі. Амебалардың түрлері өте көп, тек теңізде ғана тіршілік ететін, қайырылған теңіз түбіндегі қалдықтар мен жыныстар арасынан бақалшақтары құрылысқа пайдаланылатын, диаметрі 0,1 мм-ден 20 сантиметрге дейін жететін ерекше бақалшақты шұрықденелілерді кездестіруге болады. Жалаңаш амебалар, бақалшақьы амебалар және теңіз тамыраяқтылар класына жатқызылады. Бұлардың дене пішіні, құрылысы, тіршілік әрекетінде өзгерістер болғанмен, негізгі белгілері ортақ болғандықтан, жалғанаяқтылар класына топтастырылады. Біз осы кластың өкілі, кез келген тоқтау суларда кездесетін қарапайым амебамен танысамыз.

      Қарапайым амебаның тіршілігі, сыртқы құрылысы және қозғалуы. Бұл – жалаңаш амебалардың едәуір ірі денелі түрі, оның дене мөлшері мм-дің 1/5-3/4 бөлігіндей болады. Қарапайым амебаның негізгі мекені – су өсімдіктерінің шіріген жапырағы мен органикалық заттары мол суқойма түбіндегі тұнба. Оның тұрақты пішіні болмайды, денесі қоймалжың цитоплазмадан және кішкене ядродан құралған біржасушалы біртұтас тірі шырыштан құралады. Денесінің мөлшері өте кішкене болғандықтан, қарапайым амебаның құрылысы тек микроскоппен ғана анық көрінеді. Біржасушаның ішіндегі цитоплазма үнемі қозғалыста болады. Цитоплазманың қозғалу әсерінен амебаның денесінде ең алдымен томпақ пайда болып, ол бірте-бірте созылады да, жалғанаяққа айналады. Амеба жалғанаяқтары арқылы бір жерден екінші жерге жайлап қозғала алады. Жалғанаяқтар өсімдіктің тамыры тәрізді болғандықтан, амебаша қозғала алатын біржасушалы жәндіктерді кейде тамыраяқтылар деп те атайды. «Амеба» гректің сөзі, қазақша баламасы – «өзгергіш» деген мағына береді. Жалғанаяқтар дененің әр жерінен пайда болып, қайтадан жойылып тұратындықтан, амебаның дене пішіні үнемі өзгеріп отырады.

       Қоректенуі. Амеба денесінің кез келген жерінен пайда болатын жалғанаяқтарымен тек қозғалыр қоймай, қорегін (ұсақ балдырлар, бактериялар) де қармайды. Қорек денеге тиген кезде цитоплазма өсінділері оны екі жағынан орап алады. Цитоплазмадан сұйықтық тамшылары – асқорыту сөлі бөлініп, қоректің түйірі орналасқан жерде вакуоль пайда болады. Вакольдің ішіндегі асқорыту сөлі қоректі ерітіп, денеге сіңіреді де, оның қорытылмай қалған бөлігі дененің кез келген жерінен сыртқа шығарылады. Сол кезде асқорыту вакуолі жойылып кетеді.

       Тыныс алуы. Амеба суда еріген оттегімен бүкіл денесі арқылы тыныс алады. Цитоплазмаға сіңген оттегі ондағы қоректік заттарды өте қарапайым заттарға айырып,  тотықтырады да, суға амеба денесіндегі көмірқышқыл газы бөлініп шығады. Амеба денесіндегі тотығу нәтижесінде ағзаға қажетті, оның тіршілік әрекетіне қажетті энергия бөлінеді. Денедегі заттардың тотығуы да жануға ұқсас, бірақ одан айырмашылығы: жылу мен жарықты жалын ретінде бөлмейді.

       Зәр шығаруы. Зат алмасу туралы ұғым. Амебаның арнаулы зәр шығару мүшесі жоқ. Тіршілік әрекеті кезінде цитоплазмада әр түрлі зиянды заттар да ериді. Ол зиянды заттар амебаның бүкіл денесі арқылы сумен бірге цитоплазмаға түседі. Зиянды заттар ерітіндісінен цитоплазмада көпіршік – жиырылғыш вакуоль пайда болады. Микроскоп арқылы зер сала қарасаңдар, жиырылғыш вакуольдің 1-5 минут сайын бірде үлкейіп, бірде кішірейіп тұрғанын байқайсыңдар. Амеба вакуольге жиналған зиянды ерітіндісін көпіршікті жиыру арқылы мезгілімен сыртқа шығарып отырады. Сөйтіп жиырылғыш вакуоль амебаның денесіндегі суды, сонымен бірге ерімей қалған қоректік зиянды заттарды дененің кез келген жерінен сыртқа шығарып, цитоплазманы уланудан сақтайды, яғни зәр шығарады. Суда еріген оттегінің амеба денесінде тотығуы, оттегінің зиянды заттарға дейін қоректі тотықтыруы химиялық өзгеріс болып табылады. Ағзадағы барлық зат атаулылардың және энергияның өзгеруі, яғни химиялық реакцияның жиынтығы зат алмасу деп аталады. Табиғаттағы кез келген тіршілік иесі өз денесінде және айналадағы ортада зат алмасу құбылысы тежелсе, одан әрі тіршілік ете алмайды. Зат алмасу арқылы қоректік заттар ыдырап, энергияға айналады да, бейорганикалық заттардың қосылыстары жинақталған кезде басқа заттар түзілу арқылы жасушаның әрекеті күшейе түседі.

       Көбеюі. Амебалардың көпшілігі жыныссыз жолмен көбейеді.Жыныссыз көбею амеба денесінің тең бөлінуі арқылы өтеді. Бұл кезде алдымен амебаның ядросы екіге бөлініп, денесі созылады да, жаңа пайда болған бір-бір ядромен екі жаққа ажырайды. Пайда болған екі жасушаның – екі жас амебаның біреуінде ғана бұрынғы жиырылғыш вакуоль сақталады, екіншісінде ондай вакуоль жаңадан түзіледі. Сөйтіп, амеба бөліну арқылы көбейеді.

       Циста түзуі. «Циста» грекше «кистис», яғни «қаптама» дегенді білдіретін сөз. Қолайсыз жағдайға тап болған кезде амебаның денесі жұмырланып, сыртын қалың тығыз қабат қаптайды да, қоректенуін тоқтатады. Осындай тығыз қабықша циста деп аталады. Цисталанған амеба суқойманың суы суалса да, айналадағы температура күрт өзгерсе де төзеді. Цистадағы амеба жел арқылы басқа  суқоймаларға оңай таралады.

 

ЖАЛҒАНАЯҚТЫЛАР КЛАСЫНА ЖАТАТЫН ЖӘНДІКТЕРДІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

        Жалғанаяқтылар класына жататын жәндіктер теңізде және тұщы суларда, кейбір түрлері паразит ретінде еркін тіршілік етеді. Топырақта, сондай-ақ батпақты жердегі мүк арасында мекендейтін түрлері де бар. Олардың денесі бр ғана жасушадан тұрады.

         Жасушасы қабықшасыз болғандықтан, жалғанаяқтылардың денесінде тұрақты пішін болмайды. Электрондық микроскоппен ғана көрінетін өте жұқа жарғақша немесе плазмалемма жасуша ішіндегі цитоплазма қозғалысынан бірде созылып, бірде қайтадан қалпына келіп, жалған аяқтар түзеді. Амебалар осы жалған аяқтарымен жүреді және қорегін аулайды.

         Кейбір жалғанаяқтылардың әктен түзілген ішкі қаңқасы, сондай-ақ денесін қаптайтын бақалшақтары болады.

          Жалғанаяқтылар бактериялармен, балдырлармен және әр түрлі қарапайым жәндіктермен қоректенеді. Оларда асқорыту және зәр шығару вакуольдері болады. Жалғанаяқтылар тыныс алады, тітіркенеді және бөліну арқылы жыныссыз жолмен көбейеді.

 

ТАЛШЫҚТЫЛАР КЛАСЫ

 

БОДО – БІРЖАСУШАЛЫ, ТАЛШЫҚТЫ ЖӘНДІК

 Бодо – талшықты ағзалар типінің өкілі. Бұл – талшықтарының жәрдемімен қозғалатын біржасушалы жәндік. Талшықты жәндіктердің бірнеше отрядтары бар

    Сендер біржасушалы өсімдік – хламидомонаданы оқып-таныстың дар. Оның құрылысын еске түсіріп көріңдерші: ол – бодо пішінді, екі талшықты, бір жасушалы балдыр. Хламидомонада өсімдікше қоректенеді, денесінде фотосинтез жүретін органоиды – жасыл түсті хроматофоры бар. Сондықтан оның түсі жасыл. Ал бодо даяр ағзалық заттарды – бактерияларды, ұсақ ағзаларды қорегіне жаратады. Бодо көмірқышқыл газ, су және минералды тұздарды синтездей алмайды. Сондықтан онда хлоропластар болмайды. Сөйтіп бұлар тірі табиғаттың екі түрлі дүниесіне жатады. Хламидомонада – өсімдіктер дүниесінің, бодо – жануарлар дүниесінің өкілі

Бодоның мекен ету ортасы, құрылысы, қозғалуы және тіршілік әрекеті. Өте ластанған суда өзге ұсақ ағзалармен бірге, тұрқы 10–20 мкм, қарапайым жәндік – бодо да тіршілік етеді. Өте ұсақ болғандықтан, бодоны микроскоп арқылы көре аламыз. Бодоның ішкі құрылысын электронды микроскоп пен зерттейді. Оның денесін плазмалы жарғақша қаптайды. Жарғақша цитоплазманы қаптайтын икемді пелликуламен астарланады. Сондықтан бодо пішінін әр түрлі қалыпқа өзгерте алады. Дене пішінінің өзгеруіне жарғақша мен пелликуладағы тілкемшелер, талшықтар және цитоплазмадағы жиырылғыш талшықтар әсер етеді. Бодоның ядросы бар. Ядро цитоплазмадан қабықшасы арқылы бөлініп тұрады. Бодо денесінің құрылымын, өзге де түрлі жағдаяттарды ядро реттейді. Бодо цитоплазмасында денені қуатпен қамтамасыз ететін органоид – митохондрия бар. Митохондрия атауын 1897 ж неміс ғалымы Карл Бендос ұсынған.

Бодо денесінің алдыңғы жағынан бірі ұзын, бірі қысқа екі талшық көрінеді). Алға созылған талшық тез ширатылып бұралған кезде бодоның денесі өз осінен айналады. Сөйтіп талшықтар суға бұрғыша бұралып, бодоны алға тартады. Бодо талшық қимылының жәрдемімен жайлап қозғалады. Артқа қараған талшық бодоның алға қозғалуына бұлқын (руль) тәрізді бағыт береді. Талшықтар қозғалысының әсерінен судағы ұсақ ағзалар бодоның аузына қарай ағылады. Бодоның аузы талшықтар түбінде орналасады. Ауыздың төңірегінде ас қорытатын вакуоль түзіледі. Вакуольге түскен қорек асқорыту сөлінің әсерінен қорытылып, цитоплазмаға өтеді. Қорек цитоплазмада зат алмасу кезінде бодо денесін құрастыруға жұмсалады. Қорытылмай қалған қажетсіз заттар бодоның аузы арқылы сыртқа шығарылады. Қажетсіз заттардың бөлінуіне дененің алдыңғы жағындағы жиырылғыш вакуоль қатысады.

Бодо суда еріген оттегімен тыныс алады. Оттегінің денеге таралуы бодоның бүкіл денесі арқылы осмостық жолмен реттеледі. Бодо денесіндегі цитоплазма оттегінің әсеріне күрделі заттарды қарапайым заттарға ыдыратады. Соның нәтижесінде бодоның тіршілік әрекетіне қажетті энергия түзіледі.

Бодо денесінің алдыңғы жағында бір ядро болады. Қолайлы жағдай болғанда ядро бөліне бастайды. Бұл – жыныссыз көбеюдің бастамасы. Жасуша ядросында тұқым қуалау қасиетін анықтайтын хромосомалар (грекше «хромо» – түс + «сома» – дене) болады. «Хромосома» терминін 1888 ж неміс ғалымы Вильгельм Вальдейер ұсынды. Бодо жыныссыз жолмен көбейген кезде ядродағы хромосомалар саны екі еселенеді. Сөйтіп бөлінген әрбір ядрода хромосоманың бастапқы саны сақталады. Бодо жасушасы ұзынынан бойлай екіге бөлінеді. Бөліну барысында ядро және жасушадағы барлық тірі заттар жаңадан түзілетін жасушаларға тең бөлініп таралады. Бұл үрдіс күрделі бөліну – «митоз» (грекше «митос» – жіп) деп аталады. Сөйтіп күрделі бөліну – жасушалар мен біржасушалылардың маңызды қасиеті. Күрделі бөлінуде аналық жасуша мен біржасушалы ағзаның хромосома заттары пайда болатын екі жасушаларға бірдей бөлініп таралады.

 

ЖАСЫЛ ЭВГЛЕНА - ТАЛШЫҚТЫЛАР КЛАСЫНЫҢ ӨКІЛІ

        Ботаниктер балдырлар бөліміне, ал зоологтар қарапайым жәндіктерге жатқызатын, өсімдік пен жануарлардың туыстығына айқын дәлел бола алатын біржасушалы жәндік - жасыл эвглена. Бұлардың 900-ге тарта түрі белгілі, бұрынғы КСРО-да 430 түрі мекендейді. Кейбір түрлері осмостық қысым және фототәсілмен қоректенетіндіктен, жасыл эвглена қарапайымдар класына жатады.

        Жасыл эвгленаның тіршілігі, сыртқы құрылысы және қозғалуы. Дене тұрқы 4-500 микро миллмметрден аспайтын жасыл эвгленаны органикалық заттары мол тұщы суқоймалардан, жағаға жақын су түбінен жиі кездестіруге болады. Эвгленаның пішіні сүйір жапыраққа ұқсас, денесінің алдыңғы жағы доғалдау, артқы жағы сүйірлеу келеді. Амеба тәрізді эвгленаның денесінде де нақтылы қабыршақ болмайды, дегенмен цитоплазмасы дене пішінін сақтайтын тығыздау келген сыртқы қабатпен қапталады. Сондықтан эвгленаның дене пішіні өзгермейді. Біржасушалы эвглена денесінің алдыңғы жағынан ойыс байқалады. Бұл – эвгленаның жұтқыншағы. Жұтқыншақта жіп тәрізді талшық орналасады. Талшық – цитоплазманың созындысы, эвгленаның қозғалу мүшесі. Эвгленаның алдыңғы жағындағы талшық ширатылып, тарқалғанда және толқындана иілген кезде жәндік доғал жағымен алға қарай жылжиды.

         Қоректенуі. Микроскоппен қарағанда эвгленаның жасушасынан көптеген жасыл тақташаларды – хлоропластарды көруге болады. Бұл 20 шақты тақташаларда хлорофилл болғандықтан, эвглена өсімдіктер тәрізді жарықта денесіне органикалық заттарды фотосинтез тәсілімен жинақтайды. Цитоплазмаға жинақталған кенеулі заттарды эвглена ашыққан кезде қорегіне пайдаланады. Бұл – эвгленаның жасыл өсімдіктер тәрізді қоректенуі. Ал денесінде жасыл тақташалар болмаған кезде (әсіресе қараңғы кезде) эвгленалар жануарлар тәрізді қоректенеді, яғңи органикалық заттарды денесіне сіңіреді. Бұл кезде эвгленаға судағы шіріген органикалық заттардың ерітіндісі қорек болады. Денесінде болатын жасыл тақташалар эвгленаны жасыл етіп көрсетеді, сондықтан жәндік жасыл эвглена деп аталады.

         Жасыл эвглена судағы шіріген органикалық заттардың ерітіндісімен қоректенетіндіктен, су тазартқыш жәндік болып табылады.

         Тыныс алуы және зәр шығаруы. Жасыл эвглена амеба тәрізді тыныс алып, зәр шығарады. Зиянды заттар ерітіндісі дененің алдыңғы жағындағы жиырылғыш вакуольге жиналып, кейін сыртқа шығарылады.

         Жарықты сезуі. Жасыл эвглена жарық әсерін сезе алады. Оның жарық сезу қызметін атқаратын қызыл көзшесі дененің алдыңғы жағында, жиырылғыш вакуольдің қасында, талшықтың түбін ала жатады. Жасыл эвгленалар әрқашан жарығы мол жаққа көбірек жиналады.

         Көбеюі. Жасыл эвглена жыныссыз жолмен, бөліну арқылы көбейеді. Ең алдымен денесінің артқы жағына қарай орналасқан ядросы бунақталып, болашақтағы жас эвгленаның алдыңғы бөлігінде жаңадан талшық пайда болады.. Бұдан соң эвгленада екі жұтқыншақ түзіліп, жиырылғыш вакуольдің екі ажырағаны және ядро пайда болғаны байқалады. Эвглена басқы бөлігінен дененің соңғы жағына қарай біртіндеп екіге ажырап, денені ұзынынан бойлай екіге бөлінеді. Көбею кезінде эвгленаның денесіндегі жасыл тақташалар да екі еселенеді. Сөйтіп, алғашқы бір эвгленадан жаңа екі жас эвгленалар айда болады.

         Циста түзуі. Басқа қарапайым жәндіктер тәрізді, эвглена да температура кенет өзгергенде, ылғал жетіспей қалған кезде, жалпы қолайсыз жағдайларда тыныштық сатысына көшіп, денесінің алдыңғы жағындағы талшығын түсіреді де, тығыз қорғаныш қабықшаға оралып, домаланады. Сөйтіп, эвглена қолайсыз жағдайды осы күйінде циста ішінде өткізеді. Қолайлы жағдай болған кезде эвгленалар қайтадан тіршілігін бастап, цистадан шығады.

 

ТАЛШЫҚТЫЛАР КЛАСЫНА ЖАТАТЫН ЖӘНДІКТЕРДІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

         Талшықтылар класына жататын жәндіктердің денесінде бір немесе бірнеше талшықтары болады және денесі бір ғана жасушадан тұрады.

         Талшықтылардың денесі көпіршік тәрізді бір ядросы бар цитоплазмадан құралады. Цитоплазманың сыртқы қабаты мөлдір және тығыз, сондықтан талшықтылардың дене пішіні өзгермей, тұрақты болады. Цитоплазманың ішкі қабаты кенеулі заттардан түзілген түйіршіктерге және жасыл тақташаларға толып тұрады.

         Талшықтылар фотосинтез тәсілімен, қысым арқылы жәнепаразиттік жолмен өсімдік тәрізді және жануар тәрізді тәсілмен қоректенеді.

         Талшықтылар жарықты сезеді, арнаулы көзшесі болады. Жыныссыз жолмен бөліну арқылы көбейеді. Талшығы арқылы қозғалады, амеба тәрізді тыныс алып, зәр шығарады, циста түзеді.

         Талшықтылардың топтасып тіршілік ететін түрлері (домаланғы) де бар.

 

КІРПІКШЕЛІЛЕР КЛАСЫ

         Дене пішіні алуан түрлі, тұщы немесе тұзды суларда мекендейтін, денесінде кірпікшелер болатын, мөлшері 10 микромиллиметрден 3 миллиметрге дейін жететін едәуір күрделі құрылысты бір жасушалы қарапайым жәндіктер кірпікшелілер класына жатқызылады. Бұлар еркін де қозғалады, кейбіреуі «отырықшылықпен» тіршілік етеді. Кірпікшелі жәндіктердің 1100-ден астам түрі бар деп есептелінеді.

 

КІРПІКШЕЛІ КЕБІСШЕ

         Кірпікшелі кебісшенің тіршілігі, сыртқы құрылысы және қозғалуы. Көптеген кірпікшелі жәндіктер еркін жүзетіндіктен, сүйір денелі болып келеді. Солардың бірі – кірпікшелі кебісше. Кебісшенің пішіні расында да кебіске өте ұқсас. Оның бүкіл денесін жіңішке түк тәрізді өскін – кірпікшелер қаптап жатады. Бір ғана кебісшенің денесінде 10-15 мың кірпікше болады, осы кірпікшелердің әрқайсысы ескекше қимылдап, кебісше үздіксіз шапшаң қозғалады.

         Кірпікшелі кебісшенің амеба немесе жасыл эвгленадан айырмашылығы: денесін жұқа, тығыз қабықша қаптайды. Қабықша майысқақ, иілімді болғандықтан, кебісше денесін еркін қозғап, әр түрлі қалыпқа келтіре алады. Кірпікшелілер тоқтау суларда, тоғанда, батпақты жердегі суларда кездеседі.

         Кірпікшелі кебісшенің денесі өте күрделі бір жасушадан тұрады. Денесінің негізгі бөлігін цитоплазма толтырады да цитоплазманың ішінде бір үлкен және бір кішкене – екі ядро болады. Цитоплазманың сыртқы қабаты – тығыз қабықша, онда өте көп кірпікше өседі, ал ішкі қабаты сұйықтықтан тұрады. Кебісшенің алдыңғы жағы доғал, ал артқы жағы жалпақтау келіп, сүйірленеді. Оның қозғалып жүзуі де көңіл аударалық: кірпікшелер арқылы алға қарай жылжиды да бүкіл денесімен өз кіндігінен оңға қарай айналады.

         Қоректенуі. Кірпікшелілердің негізі қорегі – бактериялар мен ұсақ ағзалар. Кебісшенің алдыңғы жағынан анықтап қараса, сопақшалау келген ойыс байқалады. Бұл - кебісшенің ауыз ойысы. Ауыз ойысы цитоплазмадан тар шұқырақ тәрізденген жұтқыншаққа жалғасады. Ауыз ойысындағы кірпікшелердің қимылымен судағы ұсақ тірі ағзалар және бактериялар кебісшенің жұтқыншағына қарай жылжиды. Қоректік зат цитоплазмаға түсісімен төңірегінде көпіршік түзіледі де асқорыту вакуоліне айналып, қоректі өзгеріске ұшыратады. Асқорыту сөліне оралған қорек түйірлері қорытылып, цитоплазмамен жайлап жылжиды да, қорытылмаған бөлігі денедегі тесік – қылаулатқыш арқылы сыртқа шығады.

          Тыныс алуы және зәр шығаруы. Кірпікшелі кебісшенің тыныс алатын ерекше мүшесі жоқ, сондықтан бір ғана жасушадан тұратын денесіндегі жұқа қабықша арқылы өз айналасындағы суда еріген оттегін бүкіл денесіне сіңіріп, газ алмастырады, тыныс алады.

           Кірпікшелі кебісшенің денесінде жиырылғыш, жұздызша тәрізді екі вакуоль айқын көрініп тұрады. Бұл вакуольдерге денедегі артық мөлшердегі сұйықтық жиналады. Вакуольдердің біреуі кебісше денесінің алдыңғы бөлігінде, екіншісі артқы жағында орналасады. Олардың мөлшері жинақталған сұйықтыққа байланысты, сондықтан көпіршіктің кейде пайда болып, кейде жойылып кетуі мүмкін. Кірпікшелі кебісшенің осы жиырылғыш вакуольдері зәр шығару қызметін атқарады.

           Тітіркенгіштігі. Басқа біржасушалы жәндіктер тәрізді кірпікшелілер де сыртқы тітіркендірулерді қабылдап, оған тиісті жауап қайтарады. Олардың сезім мүшесінің қызметін кірпікшелері атқарады. Кірпікшелілер тітіркендіруге қимылын баяулату немесе тездету, сондай-ақ қимыл бағытын өзгерту арқылы әр түрлі әрекеттер жасайды.

           Кірпікшелілер бөгде заттың жанасуына, ортадағы химиялық әсерге өте сезімтал, бірақ жарықты сезетін арнаулы органелласы болмайды.

           Көбеюі. Кірпікшелілер қорегі мол болса, жазда көбеюге кіріседі. Көбею кезінде кірпікшелінің екі ядросы да біраз созылып, ортасынан қынала бастайды. Осы кезде кірпікшелі жәндік қоректенуін тоқтатады. Ядролар біртіндеп екі жартыға бөлінеді де, екі жаққа қарай таралады, сөйтіп жаңадан екі жасуша пайда болады. Әрбір жаңа жасушада жеке кірпікшенің жетімсіз мүшелері – жиырылғыш вакуоль, ауыз қуысы және басқалар түзіледі. Қолайлы жағдайда кірпікшелілер бірнеше жас ұрпақтар бере бөлініп көбейеді.

            Циста түзуі. Суқоймалардың суы тартылған кезде кірпікшелілер де денесіне тығыс қабық түзіп, ұзақ уақыт қимылсыз жатады, бұл құбылыс кірпікшелілердің циста түзуі деп аталады. Цистада жатқан кірпікшеліні жел ұшырып, басқа суқоймаға түсіруі немесе бұрынғы орнына су толуы мүмкін, сондай кезеңде жәндік цистадан шығып, тіршілігін одан әрі жалғастырады.

         

1500- Доказана невозможность существования животных в атмосфере, где отсутствует процесс горения.
1609- Изготовлен первый микроскоп (Г.Галилей).
1628- Открытие кровообращения (В.Гарвей).
1661- Открытие капилляров (М.Мальпиги).
1665- Р.Гук соорудил оптический прибор и рассмотрел клетки пробки.
1665- Роберт Гук впервые увидел на тонком срезе пробки мелкие ячейки, которые назвал «клетками».
1674- А.Левенгук открытие бактерий и простейших.
1676- А.Левенгук открытие пластид и хроматофор.
1677- А.Левенгук впервые определен сперматозоид человека.
1680- А.Левенгук соорудил более сильный оптический прибор и рассмотрел клетку.
1727- Открытие СО2 (Дж. Блэк).
1736- Беккори исследовал белковую молекулу.
1736- Я.Беккери впервые из пшеничной муки получил белок клейковину.
1754- Открытие углевода (Г.Кавендиш).
1775- Тереховский защитил свой труд о микроорганизмах.
1778- открыто выделение О2 из растений (Дж.Пристли).
1809- Ламарк книга «Философия зоологии»
1810-1880- Пастер открыл, что микроорганизмы являются причиной инфекций.
1820- А.Браконно получил аминокислоту глицин.
1820- А.Браконно получил глицин.
1828- К.Бэр Закон зародышевого сходства.
1831- Броун открыл и описал ядро.
1831- Р.Броун открыл ядро растительной клетки.
1838-1839- М.Шлейден и Т.Шванн основали клеточную теорию.
1839- Ж.И. Мульдер назвал белок «протеин».
1839- Ян Пуркинье обнаружил внутри клетки жидкость и назвал ее «протоплазмой».
1844- К.Шмидт впервые ввел термин «углерод».
1850- Р.Л.Кликкер впервые обнаружил митохондрию.
1858- Р.Вирхов доказал что клетки образуются путем деления исходной клетки.
1865-1953- Век классической генетики.
1868- Ф.Мишер из состава клеточного ядра выделил вещество с кислотными свойствами.
1868- Ф.Мишер из состава ядра выделил вещество с кислотными свойствами.
1870- Ф.Мишером впервые был описан химический состав клетки.
1874- Чистяков открыто деление растительных клеток митозом.
1880- открыты витамины (Н.И.Лунин).
1882- Открыты вирусы Д.И.Ивановский.
1882- Р.Кох открыл возбудителя туберкулеза легких.
1887- Виноградский открывает хемосинтез
1888- Данилевский высказал, что остатки аминокислот в молекуле белка связаны пептидной связью.
1892- Д.И.Ивановский впервые открыл вирус табачной мозаики.
1894- Р.Альтман также увидел митохондрию и назвал ее биопласт.
1897- К.Бенд называет биопласт митохондрией.
1898- К. Гольджи обнаружил комплекс Гольджи в нервных клетках.
1898- Н.Ф.Гамалей впервые открыл бактериофаги, растворяющие бактерии ящура.
1900- И.Павлов Сформировано учение об условном рефлексе.
1902-1903- В.Сэттон определил взаимосвязь между поведением хромосом в период
1905- Э.Вильсон описал хромосомные основы определения пола.
1908- К.Корренс и Э.Баур основали теорию цитоплазматической наследственности.
1915- М.С.Навашин открыл триплоидную природу эндосперма.
1915- Туорт описал бактериофаги.
1915- Ф.Туорт впервые описал бактериофаг.
1917- Ф.д’Эрель наблюдал бактериофагов, растворяющих бактерии дизентерии.
1920- открытие нейросекреции - О.Лени.
1922- Опарин сформулировал естественную теорию происхождения жизни на Земле
1924- Г.Д. Карпеченко получил капредьку.
1925- Г.А.Надсон и Г.С.Филиппов доказали изменения наследственных
1927- Г.А.Надсон и Г.С.Филиппов впервые выявили, что радиоактивное
1929- открыт пенициллин (А.Флеминг).
1931- Дэвиссон и Калбек создали электронный микроскоп.
1932- В.В.Сахаров выявил мутации.
1933- Был открыт вирус гриппа.
1935- Из белка фибрина получили треонин.
1935- М.Е. Лобашев при использовании самки дрозофилы заметил мутагенное
1935- У.Стенли определил, что кристаллы- это скопление вирусов табачной
1940- Формирование теории биогеоценоза (В.Сукачев).
1941-Виноградский открыл побочный продукт фотосинтеза.
1944- О.Эври доказал, что ДНК является материальной основой наследственности.
1945- К.Портер выделил ЭПС.
1945- К.Портер с помощью эл.микроскопа из ткани цыпленка выделил ЭПС.
1946- Ш.Ауэрбах и Д.Рабсон определили мутагенные свойства иприта.
1950- М.Уилкинс получил рентгенограмму кристаллических волокон ДНК.
1950- Р.Л.Кликкер обнаружил митохондрию в мышцах насекомых.
1951- Л.Полинг исследовал молекулярное строение гемоглобина.
1951- Чаргафф определил 4 нуклеотида, входящих в состав молекулы ДНК.
1953- Дж.Уотсон и Ф.Крик выяснили из скольки нитей состоит молекула ДНК.
1953- Дж.Уотсон и Ф.Крик создали модель молекулярного строения ДНК.
1954- Л.Полинг доказал четырехструктурность белковой молекулы.
1955- де Дюв открыл лизосомы.
1955- открытие рибосом (Дж. Палладе).
1960- Ж.Барский, соединив соматические клетки животных друг с другом,
1960- Синтезирование хлорофилла (Р. Вудворд).
1962- Уотсон и Крик получили Нобелевскую премию за расшифровку ДНК.
1968- Внедрен химический синтез генов (Х.Корана).
1968- Р.Оказаки- Синтезирование новой цепи ДНК.
1969- Дж. Бэквит провел работу по выделению гена из состава ДНК.
1972- П.Берг впервые получил рекомбинантную ДНК.
1985- открыто строение сплайсинга.
влияние аммиака.
излучение вызывает мутационные изменения у грибов.
мозаики.
показал, что можно объединить генетическую информацию клеток.
редукционного деления и оплодотворения и независимым расщеплением признаков гибридного поколения.
свойств с помощью радиации.

 

1500- Доказана невозможность существования животных в атмосфере, где отсутствует процесс горения.
1609- Изготовлен первый микроскоп (Г.Галилей).
1628- Открытие кровообращения (В.Гарвей).
1661- Открытие капилляров (М.Мальпиги).
1665- Р.Гук соорудил оптический прибор и рассмотрел клетки пробки.
1665- Роберт Гук впервые увидел на тонком срезе пробки мелкие ячейки, которые назвал «клетками».
1674- А.Левенгук открытие бактерий и простейших.
1676- А.Левенгук открытие пластид и хроматофор.
1677- А.Левенгук впервые определен сперматозоид человека.
1680- А.Левенгук соорудил более сильный оптический прибор и рассмотрел клетку.
1727- Открытие СО2 (Дж. Блэк).
1736- Беккори исследовал белковую молекулу.
1736- Я.Беккери впервые из пшеничной муки получил белок клейковину.
1754- Открытие углевода (Г.Кавендиш).
1775- Тереховский защитил свой труд о микроорганизмах.
1778- открыто выделение О2 из растений (Дж.Пристли).
1809- Ламарк книга «Философия зоологии»
1810-1880- Пастер открыл, что микроорганизмы являются причиной инфекций.
1820- А.Браконно получил аминокислоту глицин.
1820- А.Браконно получил глицин.
1828- К.Бэр Закон зародышевого сходства.
1831- Броун открыл и описал ядро.
1831- Р.Броун открыл ядро растительной клетки.
1838-1839- М.Шлейден и Т.Шванн основали клеточную теорию.
1839- Ж.И. Мульдер назвал белок «протеин».
1839- Ян Пуркинье обнаружил внутри клетки жидкость и назвал ее «протоплазмой».
1844- К.Шмидт впервые ввел термин «углерод».
1850- Р.Л.Кликкер впервые обнаружил митохондрию.
1858- Р.Вирхов доказал что клетки образуются путем деления исходной клетки.
1865-1953- Век классической генетики.
1868- Ф.Мишер из состава клеточного ядра выделил вещество с кислотными свойствами.
1868- Ф.Мишер из состава ядра выделил вещество с кислотными свойствами.
1870- Ф.Мишером впервые был описан химический состав клетки.
1874- Чистяков открыто деление растительных клеток митозом.
1880- открыты витамины (Н.И.Лунин).
1882- Открыты вирусы Д.И.Ивановский.
1882- Р.Кох открыл возбудителя туберкулеза легких.
1887- Виноградский открывает хемосинтез
1888- Данилевский высказал, что остатки аминокислот в молекуле белка связаны пептидной связью.
1892- Д.И.Ивановский впервые открыл вирус табачной мозаики.
1894- Р.Альтман также увидел митохондрию и назвал ее биопласт.
1897- К.Бенд называет биопласт митохондрией.
1898- К. Гольджи обнаружил комплекс Гольджи в нервных клетках.
1898- Н.Ф.Гамалей впервые открыл бактериофаги, растворяющие бактерии ящура.
1900- И.Павлов Сформировано учение об условном рефлексе.
1902-1903- В.Сэттон определил взаимосвязь между поведением хромосом в период
1905- Э.Вильсон описал хромосомные основы определения пола.
1908- К.Корренс и Э.Баур основали теорию цитоплазматической наследственности.
1915- М.С.Навашин открыл триплоидную природу эндосперма.
1915- Туорт описал бактериофаги.
1915- Ф.Туорт впервые описал бактериофаг.
1917- Ф.д’Эрель наблюдал бактериофагов, растворяющих бактерии дизентерии.
1920- открытие нейросекреции - О.Лени.
1922- Опарин сформулировал естественную теорию происхождения жизни на Земле
1924- Г.Д. Карпеченко получил капредьку.
1925- Г.А.Надсон и Г.С.Филиппов доказали изменения наследственных
1927- Г.А.Надсон и Г.С.Филиппов впервые выявили, что радиоактивное
1929- открыт пенициллин (А.Флеминг).
1931- Дэвиссон и Калбек создали электронный микроскоп.
1932- В.В.Сахаров выявил мутации.
1933- Был открыт вирус гриппа.
1935- Из белка фибрина получили треонин.
1935- М.Е. Лобашев при использовании самки дрозофилы заметил мутагенное
1935- У.Стенли определил, что кристаллы- это скопление вирусов табачной
1940- Формирование теории биогеоценоза (В.Сукачев).
1941-Виноградский открыл побочный продукт фотосинтеза.
1944- О.Эври доказал, что ДНК является материальной основой наследственности.
1945- К.Портер выделил ЭПС.
1945- К.Портер с помощью эл.микроскопа из ткани цыпленка выделил ЭПС.
1946- Ш.Ауэрбах и Д.Рабсон определили мутагенные свойства иприта.
1950- М.Уилкинс получил рентгенограмму кристаллических волокон ДНК.
1950- Р.Л.Кликкер обнаружил митохондрию в мышцах насекомых.
1951- Л.Полинг исследовал молекулярное строение гемоглобина.
1951- Чаргафф определил 4 нуклеотида, входящих в состав молекулы ДНК.
1953- Дж.Уотсон и Ф.Крик выяснили из скольки нитей состоит молекула ДНК.
1953- Дж.Уотсон и Ф.Крик создали модель молекулярного строения ДНК.
1954- Л.Полинг доказал четырехструктурность белковой молекулы.
1955- де Дюв открыл лизосомы.
1955- открытие рибосом (Дж. Палладе).
1960- Ж.Барский, соединив соматические клетки животных друг с другом,
1960- Синтезирование хлорофилла (Р. Вудворд).
1962- Уотсон и Крик получили Нобелевскую премию за расшифровку ДНК.
1968- Внедрен химический синтез генов (Х.Корана).
1968- Р.Оказаки- Синтезирование новой цепи ДНК.
1969- Дж. Бэквит провел работу по выделению гена из состава ДНК.
1972- П.Берг впервые получил рекомбинантную ДНК.
1985- открыто строение сплайсинга.
влияние аммиака.
излучение вызывает мутационные изменения у грибов.
мозаики.
показал, что можно объединить генетическую информацию клеток.
редукционного деления и оплодотворения и независимым расщеплением признаков гибридного поколения.
свойств с помощью радиации.

 

Абиогенез- тіршіліктін пайда болуы
Автотрофтар- (гр өзім керек ) органикалық зат түзеді
Агроценоз.Агробиоценоз- жануарлар ж/е өсімдіктер қауымдастығы
Азоналдылық- табиғат белдеулерінің жүйелік тәртібінің ауытқуы
Айқын емес (жеке) өзгергіштік- орган гендерінің н/е хромосомаларының өзгеруі. әр түрлі сыртқы әсерден гендердің өзгеруі.мутациялық өзгер
Айқын өзгергіштік, топтық өзгер- түрдің сыртқы орта жағдай әсерінен өзгер ұшырауы. Тұқым қуаламайды. Қ.к модификациялық өзгер деп атайды
Анаболизм-(гр - өрлеу) тірі орган қоршаған ортадан түрлі заттарды алып, өзінің тіршілік қасиетіне айналдыру проц
Аналогтық мүше(гр-сай келуші, шамалас) атқаратын қызметі ұқсас құрылысы, шығу тегі, дамуы әр түрлі мүшелер.
Антропогендік ландышафтылар- адамның тікелей н/е жанама әсер етуінен өзгерген табиғи кешендер жиынтығы
Антропогенез-(гр адам шығу тегі) адамның шығу тегін, тарихын, нәсілін зерт.
Антропология- адам эволюциясы мен шығу тегі туралы ғылым
Ароморфоз- орган қарапайымнан күрделіге қарай дамуы; құрттарда үшінші қабат- мезодерма, хордалыларда ішкі қаңқанын дамуы, жүрек күрделеніп 4 қуысты болуы
Архантроптар-(гр ежелгі адам) тік жүретін адам homo erectus n8h3yt ;fnfl
Атавизм-(лат. Ата тегі) бір түрге жататын орган кейбір дараларында арғы ата-тегінде болған жеке мүшелердің оқта-текте пайда болуы
Аустралия аймағы – Аустралия, Тасмания, Жаңа Гвинея, Жаңа Зеландия, ұсақ Тынық мұхит аралын қамтитын биогеографиялық аймақ
Аустралопитек-адам тектес маймылдардың геологиялық заманда тіршілік етіп, кейін жойылып кеткен тобы. Оңтүстік маймыл деген ұғым
Аутэкология –сыртқы ортаның әр түрліфакторларының жеке организімдерге(дара,түр) ж/е популяцияға әсерін зерт экология саласы
Аэробионттар- ғаламшар аэросферасы шегінде тіршілік ететін орган
Аэросфера-жер бетіндегі атмосферадан ж/е жер асты тропосферасынан, соның ішінде
Агроценоздың биогеценоздан аийырмашылығы- қосымша энергия жұмсауы
Ата аналары бір бірінен екі жұп белгі бойынша ажыратылатын дараларды шағылыстыру дигибридті
Астық тұқымдасында бір үйлі өсімдік жүгері
Асқазанның асқазанның бұлшық еттері біріңғай салалы
Актинияның тіршілік ететін мекені теңіздер
Ақ зеңнің жіпшумағының қалпақшалы саңырауқұлақ жіпшумақ аиырмасы жайылып тарамдалған бір жасушалы
Ақуыздың жасушада синтезделуі рибосомада
Алабұғаның көктамыр қаны ағатын қантамыр құрсақ қолқасы
Алкогольдегі зиянды заттардың бірі сивуш маиы
Алғашқы желілердің (бассүйексіздер типі) пайда болды протерозой
Ағзаның сыртқы ортамен байланысы-жүике жүиесі арқылы
Адамдағы атавизім белгілері-қалың түктілі
Адамдағы рудиментке жататыны үшінші қабақ
Адам ағзасында «Д» дәрумені жетіспесе сүиектер қисаиып,ондағы тұздардың мөлшері азаяд,іші үлкен болад
Адамдарды нәсілге бөлу қандай принципке негізделген морфологиялық ерекшеліктеріне:тері,шаш,көз түсіне
Адамның ж/е жас баланың тік ішегінде паразиттік тіршілік ететін жұмыр құт үшкірқұрт
Адамның кез келген белгілерінің бірнеше ұрпақ боиы тұқым қуалау сипатын зерттеу әдісі генеологиялық
Адам тыныс алуына қажетті газ оттегі
Адамдағы тірек қимыл жүйесін құрайтыны шеміршекті ұлпа
Адереналин бөлетін без бүирек үсті безі
Ағзадағы күрделі биологиялық сүзгіш бүирек
Ағзадағы негізгі энергия қоры көмірсу
Ағашқұлақ саңырауқұлағының жемісті денесінен басқа саң-дан аиырмасы жемісті денесі тұяққа ұқсайтын әрі өте қатты
Ашық реңді шырынды жемістердің таралуы жануарлармен
Ашытқы саңырау-ның әсерінен ашыған қамырдағы көпіршіктер көмірқышқыл газы
Аналық аузындағы жабысқақ сұиықтықтың қажеттгі тозаңдарды ұстауға
АТФ синтезделетін өсімдік жасуша ореаноиды пластид
Атмосфераның күкіртті газдармен ластануы ормандарды жояды
Аяқтары бірнеше бунақтардан құралатын жәндік буынаяқтылар
Ә
Әр түрге жататын ағзалардың өзара жағдай туғыза отырып тіршілік етуі селбесу
әр түрлі тұздармен орган зат құрылған дәнекер ұлпа сүиек
Әлеуметтік дарвинизм- тіршілік үшін күрес ж/е табиғи сұрыптау заңын түсідіретін қаратпа теория
Б
Бентос-(гр. Терең су түбі) су түбінде тіршілік ететін орган жиынтығы
Биогендік миграция- биос. Химиялық элементтердің тірі орган арқылы үнемі айналымда болуы
Биогенетика-1864ж Э:Геккель, Ф.Мюллер
Биогенез- тіршіліктін пада болуын тікелей тірі организімдердін тіршілік әрекеті арқылы түсіндіріледі.1940ж В.Н.Сукачаев
Биогеграфия- өсімдіктер мен жануарлардың таралу заңдылықтарын зерттейді
Биогеоценоз- белгілі бір кеңістік аймағында қалыптасқан тірі орган мен табиғи орта жағдайларының табиғи бірлестігі
Биожанама заттар - әр тірі орган, әрі қоршаған орта заттардың қосылуынан пайда болған заттар жиынтығы
Биологиялық прогресс – түрдегі даралар санының артуы
Биологиялық регрес- биологиялық процеске кері процесс
Биомасса – орган жалпы салмағы
Биосфера- жер ғаламшарының тіршілік аймағы таралған қабығы; ең үлкен экожүйе
Биотоп- бір биоценоз орналасқан,абиотикалық факторлары бойынша салыстырмалы біртекті тіршілік кеңестігі
Биоценоз- жануарлар ж/е өсімдіктер жиынтығы
Бүршіктік қатар- түрлі жеміс ағаштарының бүршіктеріндегі өзгергіштік
Балықтың арқа жүзбе қанаты қозғалғанда денесін бірқалыпты ұстайды
Балықтардың судың бағытын, ағын күшін қабылтаитын мүшесі-бүйір сызығы
Балықтардың қан аиналым жүйесі бір қанайналым шеңбері
Бактериялар туғызатын ауру пневномия
Бауыр өзегі ашылады-ұлтабарға
Барлық бұлшық ет ұлпалары түзіледі-мезодермадан
Биотикалық факторларға жататын- жыртқыштардың жемтігін аулап жеуі
Бүршіктің өсу нүктесі түзуші ұлпа
Биосфера туралы ілімін жазған- В.И.Вернадский
Биогеценоз тірі ағза мен орта бірлестігі
Бірінші ұрпақ ағзаларының ата-анаға қарағанда түсімнің жоғары болуы гетерозис
Бір сүиекке бекінетін бұлшық ет –шайнау бұлшық еті
Бір тұқымбастамасы бар жатын –шиеде
Боиында фотоситез жүретін ағзалар тобы –продуценттер
В
Витализм- тіршілік күші тіршіліктін пайда болуын түсіндіретін идеалистік көзқарас
В1 витамині жетіспегенде кездесетін ауру –бери-бери
Г
Гайдельберг адамы- геологиялық замандарда өмір сүріп, кейіннен жойылып кеткен, қаңқа қалдығы табылған. Атауы Батыс Германиядағы қаңқа сақталған қаланың атымен аталған
Географиялық қабық- литосфера, атмосфера, гидросфера ж/е биосфераның өзара әрекеті нәтижесінде пайда болған табиғи кешен
Геожүие- географиялық қабықтын өзара байланысты, өзара әрекетінен құрам бөліктері
Гетеротрофтар- дайын органикалық заттармен қоректенетін организімдер
Гидробионттар- гидросфера қабығында тіршілік ететін организм жиынтығы
Гомеостаз-(гр. Біркелкі тұрақты, қозғалмайтын қалпы) өзінің құрамы мен тұрақтылығын сақтай алатын жүйе
Гомологтық мүше-( гр, сәйкестілік) шығу тегі мен құрылысы бірдей ұрық бастамасынан дамыған әр түрлі жануар мен өсімдік мүшесі
Гондвана – пенгея құрлығының бөлінуінен пйда болған құрлық
Гүл күлтесінің сыртын қаптайтын жапырақша-тостағанша
Гүл сағағының жоғарғы кеңеиген жері - гүлтабан
Гүлдердегі гүлсағақтарының ұзындығы әр түрлі болғанымен бір деңгеиде орналасқан гүлшоғыры-қалқанша
Гүлді өсімдіктердің қосарлануын ашты –С.Навашин
Гүлді өсімдіктердің көбеюі- тұқымымен
Гүлді өсімдіктердің тұқым бүршігінен пайда болад –тұқым
Голджи жиынтығының жасушада атқаратын қызметі биосинтез кезінде заттарды тасымалдау, өнімдерді жасушадан шығару
Гормон дегеніміз-биологиялық активті заттар
Гориланың адамға жақындық белгісі- қол,бас,табан, жамбас құрылысы
Гистон- хромосомада құрылыс қызмет атқаратын ақ уыз
Гидраның аралық клеткаларының(жауша) қызметі денесінің зақымдалған жерін қалпына келтіруге
Гидраның қармалауыштарының орналасқан жері ауыз қуысының айналасында
Гуанинге комплеметарлы нуклеотид- цитозин
Гемоглабин дегеніміз – күрделі ақ уыз
Гетерозиготалы ағзада екі жұп белгі бойынша түзілетін жұп гаметасы – 4
Гетерозиготалы ағзада бір ғана белгі бойынша түзілетін жұп гаметасы - 2
Ғ
Ғылыми тарихи,мәдени ж/е эстетикалық маңызы бар табиғи объект – табиғат ескерткіштері
Д
Дегнерация-(катагенез; гр кері кету) орган кейбір мүшелері жойылып, биологиялық маңызын жоғалту
Дивергенция (лат. Ауытқимын) даралардың жаңа тобы түзілуі
Дискреттілік (лат.айқын оқшаулану) тірі орган жекеленген деңгейлік құрылымның өзгеруі
Дриопитек- адам тектес маймыл
Дентин тістің қатты заты жатады-кіреукенің астында
Даралар арасында бір бірімен тығыз байланыста болатын түр- қоректік
ДНК нуклеотидтерінің компоненттері- азотты негіз,көмірсу дезиксерибоза фосфор қышқылының қалдығы

Е
Ескі жасушалардың жаңарып отыруының себебі-көбею
Еуропоидтік нәсілдердің белгілері-бет пішін сопақ,қыр мұрын
Ж
Жалпақ құрттарға тән белгі – тұйықталып біткен ас қорыту жүиесі 
Жалпақ құрттардың ішіндегі құрылысы едәуір күрделі – кірпікшелі құрттар
Жалпақ құрттар типінің қатарынан дара жыныс түрі – қаншыл сорғыш(айырдене)
Жасыл эвглена қозғалады – талшықтары 
Жасушада хромосоманың орналасқан жері – ядрода
Жасушаның бейорганикалық заты – тұз 
Жасушаның күрделі бөлінуі – митоз 
Жасушаны зерттейтін ғылым – цитология 
Жасушаның барлық органоиттар орны – цитоплазма 
Жапырақ пен сабақтын дамуына,тірек ұлпасына қажетті элемент- калий 
Жапырақта орган зат түзілу үшін қажет бейорганикалық зат – көмірқышқыл газ,су,жарық
Жабықтұқымдыларының жер бетіне таралуының себебі- авто.жатад ж/е тұқым жеміс 
Жануар мен өсімдік арасында өтпелі форма бар екенін алғаш ұсынған – Аристотель 
Жануардың дене пішіні мен түсі қоршаған ортамен сәикес келетін беиімделушілік – жасырынғыш 
Жер ғаламшарының су қабаты аталады- гидросфера
Жер ғаламшарының пайда болу кезі – 4,55млрд жыл бұрын 
Жеміс жел арқылы таралатын өсімдік- бақбақ
Жер үсті өркені дамитын орын – бүршікшесі 
Жеміс дамитын орын – аналық жатынында 
Жердің геологиялық қабығы биосфера – тірі орган тұрады 
Жануарлардың қозғалыс үйлесімділігі мен тепе теңдігін басқаратын мидың бөлігі-мишық
Жоғары қысымды қан жүретін тамыр-қолқа
Жүикенің симпатикалық ж/е парасимпатикалық бөлімдері-вегатативтік жүйке
Жүйке жүйесінің ішкі мүшелер жүйесін реттеитін бөлігі-автономиялық
Жүгерінің гүлдері – дара жынысты 
Жұмыртқаның ақ уызына ұқсас мөлдір, желім тәрізді созылмалы қоймалжың тірі зат – цитоплазма 
Жыныс гормондарының жетілетін жері- жыныс бездерінде 
Жыныс жасушалары бөлінеді – меиоз жолымен 
Жидек жеміске жатады – жүзім 
З
Зоопланктон су ағынымен қалқып жүріп тіршілік ететін жануарлар
Зәр шығару мүшесі тармақталып артық су мен сұйық өнімді нәзік өзекшелері арқылы сыртқа шығаратын құрттар – кірпікшелі құрттар
Зат алмасуға бауыр жұмысына әсер етеді - РР
И
Идиоадаптация- тірі организімдердің тіршілік ортасына жеке бейімделуі
К

Катаболизм – гр ыдырау. Тірі организімдер денесіндегі күрделі органикалық заттардың қарапайым затқа ыдырап, энергия бөліну процесі
Коацерват – сыртқы жұқа су қабықшасымен қапталған көп молекулалы тамшы түріндегі жиынтық
Конвергенция- лат ұқсаймын. Бір біріне туыс емес топтардың ұқсас белгілерге ие болуы. Бір жерде тіршілік етсе м/ы киттермен балықтар-көлде
Крамоньон- соңғы кезде жойылып кеткен саналы адам
Креационизм- лат жаратушы құдіретті күш
Колдан сұрыптау-өсімдіктер мен жануарларды адамға пайдалы жақтарына қарай іріктеп алу
Көпжасушалы жәндік – гидра
Көмірсулар мен майларды синтездеуге қатысатын органойд- тегіс бетті эндоплазмалық тор
Көбелектердің дернәсілінің атауы-жұлдызқұрт
Көздің бұзылуы ағзада витамин жетіспеуінен - А
Көкірек қуысы көлемінің ұлғаюы – қабырға аралық бұлшық ет жиырылуынан
Көктамыр қаны деп аталатын қан – көмірқышқыл газына қаныққан қан
Көмірқышқыл газына қаныққан қан – көктамыр қаны
Картоп түинегінен алынатын заттар-крахмал,сірне,спирт
Картоп крахмалының жиналатын мүшесі – түинегі
Картоптың гүлдері – қос жынысты
Капуста ақ көбелегінің қысқы тыныштық күйі – қуыршақ сатысында
Кірпікшелі құрттардың денесінде орналасқан жәнекер ұлпа-перенхима
Кірпікшелі кебісше үшін қылаулатқыштың қызметі- қорытылмаған қалдықтарды шығаруға
Күрделі гүлділер тұқымдасының белгісі – жемісі тұқымша
Күрделі гүлділер тұқымдасына жататын өсім. Жемісі –құрғақ тұқымша жеміс
Күрделі жапырақты өсімдік - итмұрын
Күннің ультра күлгін сәулелерінен қорғайды – озон
Күріштің өсу мерзімі – 90-165күн
Кроссинговер дегеніміз – гомолгтық хромосма бөліну кезінде айқасуы
Кеуде қуысын қозғалысқа келтіретін негізгі бұлшық ет - қабырғааралық
Қ
Қан – ағзаның ішкі ортасы
Қан плазмасындағы су мөлшері – 90%
Қай аурумен ауырғанда инсулин егеді – қант диабеті
Қандағы глюкоза тұрақтылығын реттейді-инсулин
Қандай белгілерді альтернативті деп атайды – қарама қарсы
Қандай паразиттік құрттардың тіршілік цикілі иесінің ауыстырылуымен жүреді –бауырсорғыш
Қатқыл қанаттылар отрядына жататындар-ызылдақ, бізтұмсық қоңыздар
Қасаң қабық пен көз бұршағының арасы..толтырылған –сулы ылғалмен
Қалқанша бездің қызметі балалық жаста төмендесе паида болатын ауру – кретинизм
Қалқанша безі гормоны құрамындағы химиялық элемент – йод
Қазіргі замандағы физиологиялық теорияға академик И.П.Павлов қосты- қарын сөлінің бөлінуінің гуморалдік..
Қазақстанның ендемиг өсімдігі – дермене
Қант,спирт,бояу, лакмус алатын өсімдік – қыналар
Қырықбуынның жаздық өркені – жасыл
Қырықбуынның көктемде дамитыны – масақшасы бар қоңыр өркендер
Қызыл кітаптын міндеттері- р-ка заңдарына сәикес сирек түрлерді қорғау
Қына қабаттамасындағы жасыл балдыр рөлі- фотосинтез натижесінде орган зат түзеді
Қыналарға ең қажетті жағдай – оттегіне бай таза ауа
Қыста сыңар жібек көбелегі – жұмыртқа қалпында қыстайды
Қысқа күндік өсімдік – мақта
Құстарда болатын айыр сүйек-ұштары біріккен бұғана
Құстардың моиын омыртқа саны – 11-25
Құрбақаның терісінің құрылысының ерекшелігі-бұдырлы кілегейлі безбен қапталған
Құрбақаның қабақтарының қызметі – көзді ылғал мен ластанудан қорғайды
Қоректік заттардың сіңірілуі-сүзілу,дифузия ж\е үздіксізөту арқылы жүзеге асатын физиологиялық процес
Қорғану рефлексіне жатады-түшкіру
Қорғаныш, тірек ж/е қоректік қызмет атқаратын ұлпа – дәнекер
Қоңыр балдыр - ламинария
Қосалқы тамыр дамиды-сабақтан
Қолайсыз жағдайда бактерия – спора түзеді
Қосқанаттылар отрядына жататын бунақдене- маса
Қосжарнақты тұқымдағы тұқымжарнағының қызметі – қоректендіру
Қозу мен тежелудің жүретін жері – мида
Қимыл неирондарының аксондары – алдыңғы түбір
Л
Лавразия-мезозой заманының триас кезеңінде бастапқы біртұтас Пангея құрлығының бөлінуінен пайда болған құрлық
Ландшафт-геологиялық қалыптасу кезеңі
Лалагүл тұқымдасының белгілі түр саны – 4 мың
Липидтер синтезделетін жасуша органоиды – эндоплазмалық тор
М
Метаболизм-гр өзгеру, алмасу.тірі организімдер мен қоршаған орта арасындағы тұрақты түрде болатын заттар мен энергия алмасу процесі
Микроэволюция- түрдің ішінде жүретін ж/е гендік қорын өзгертуге әкелетін эволюциялық процес
Мимикрия- гр еліктегіш.өздігінен қорғана алмайтындар орган қорғанышы бар(айқын түс, жағымсыз иіс)еліктеуі
Моноцентризм- жеке нәсілдерге бөліну
Моносахариттерге жататын көмір сулар-фруктоза
Моиын омыртқа саны – 7
Мейоздық жолмен бөлінетіндер- жыныс жасушалары
Меиоз дегеніміз – пісіп жетілу аимағындағы жыныс жасушасының бөлінуі
Митоздың бөліну ұршығы пайда болатын фаза- профазада
Митоздың бөліну нәтижесінде 1 жасушадан пайда болатыны – 2
Митоздың метафаза кезеңінде – хромосома экваторға жинақталад,бөліну шүйкесі түзіледі
Мидың торлы қабықшасының қабыну себептері-тұмау
«Ми рефлекстері» деген ғылыми еңбекті жазған- И.М.Сеченов
Ми сауытына жатпайтын сүйек – жақ
Мидың сұр заты – неирон денесі мен оның қысқа өскіні(дендрит)
Микроскоптың үлкеитетін екі шынысы бар бөлімі – окуляр
Мүйізді ірі қара қазақтың ақбас тұқымын шығаруға қатысқан ғалым – Б.Мусин
Н
Нәсілдер-саналы адам түріне жататын, тұқым қуалайтын өзгергіштігі айқын байқалатынжекеленген адам топтары
Неоантроптар-қазіргі саналы адамдар түрінің жиынтық атауы
Ноосфера- биосфералық өзгеруді адамның сана ойы басқаратын жаңа деңгей «саналы қабығы
Негізгі тамыр жасушаларына қоректік зат жиналып,жуандап пішіні тамырға ұқсамай қалатын өсімдік- қызылша
Нуклеин қышқылының атқаратын қызметі- ақпараттық
О
Ортаңғы мидың алдыңғы жағында жатады- аралық ми
Орталық жүике жүиесіне не жатады- жұлын мен ми
Органикалық заттар сүиектерге қандай қасиет береді- иілгіштік ж/е серпімділік
Органикалық заттарды ыдырататын ферменттердің органоды – лизосома
Онтогенез-органйзімдер дараларының ұрықтанған жұмыртқа жасушасынан бастап тіршілік жойғанға дейінгі
Оттегін тасымалдаушы қанның құрамды бөлігі – гемоглабин

Ө
Өсімдіктердің қай мүшесінде мынадай:қабықша,бағаналы,кеуек,өткізгіш,лептесік- жапырақта 
Өсімдіктің тамыр арқылы топырақтан сіңіретіні – су ж/е минералды тұз
өзен шаянының жүрегі-бес бұрышты қалта
өздігінен тозаңданатын өсімдік- бидай
Өрмекші тәрізділерге жататын – кене 
Өршіткілер(катализатор)- ферменттер 

П
Палеоантроптар- геологиялық заманында тіршілік етіп,кейін жойылып кеткен адамдардың жиынтық тобы
Пангея- жер тарихындағы (570-280млн ж б) ең алғашқы біртұтас құрлық
Панспермия-басқа ғаламшардан таралған деген көзқарас
Параллелизм-туыстық жағынан жақын болса да ұқсас белгілерінің бір біріне тәуелсіз дамуы
Питекантроп-геологиялық заманда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткенархантроптардың жеке тобы
Планктон- су айдындарында,мұйттарда су ағынымен қалқып жүріп тіршілік ететінорганизімдер жиынтығы
Полицентризм-гр көп жеке нәсілдер шықты
Протобионттар-жер бетінде алғаш рет пайда болған организімдер
Пироплазма ауруының қоздырғышы-нәзікбас кене
Популяцияның ортамен,попул ішкі үрдістерімен тура ж/е кері байланыс – демоэкология
Пияз қабығының өңіндегі пластид түсі – түссіз
Пиязшықты өсімдік - қызғалдақ
Р
Рамапитек-адамтектес маймыл.қаңқа қалдығы алғаш 1934 жылы Үндістан жерінен табылғандықтан солай айтылды
Рефлекс-түрлі тітіркендіргішке жауап қайтару реакциясы
Рудимент- маңызын жойған,толық жетілмеген қалдық мүшелер
РНҚ молекуласының құрамындағы компоненттер- урацил ж/е рибоза
Рецепторлар қызметі - тітіркендіргіштікті қабылдайды
Рецессивті белгі – жасырын қалып қоятын белгі
С
С витамині көп мөлшерде кездеседі – лимонда
Синэкология-популяцияның, қауымдастық пен экожүйенің қоршаған ортаның экология жүйесі
Стратосфера-атмосфераның тропосферадан жоғары орналасқан қабаты
Сұлатпа бұтақ арқылы көбейетін өсімдік-тұшала(қарлыған)
Сүйектердің жуандап өсу есесіне- сүиек қабы
Сүйек құрамындағы орган зат – иілгіштік серпімділік
Сүиекті түзетін ұлпа – дәнекер
Сүтқоректілердің тыныс аулу кезінлегі ауа жолдары- көмеи-кеңірдек-бронхы-өкпе
Сілекейдің құрамында көмірсуды ыдырататын фермент-амилаза
Суды шамалы қажет ететін өсімдік – кактус
Суда тіршілік ететін ағзаларды атайды-гидробионттар
Судың ең терең қабатында тіршілік етеді – қызыл балдыр
Судың қалың қабатында жүзіп жүретін ішекқуыстылар – медуза
Сабақтын орган заттын қозғалатын қабаты –тін
Сағақты жапырақ болады – қайыңда
Саңырауқұлақтардың жемісті денесінен жіпшумақтын өсіп дамуы- ауа,ылғал, жылу жеткілікті болғанда
Саңырауқұлақтардын басқа өсімдіктерден айырмашылығы – жасушада хлорофил болмайды
Спермотогенез нәтижесінде дамид- сперматазоидтар
«С» дәрумені – орамжапырақта,лимонда,апельсинде,қызанақ,пиязда
Сырты бір ғана қабыршақпен қапталған бүршік – талда
Сырты қабықшамен қапталған аксондар жиынтығы – жүйке
Соя жапырақтары – үшқлақ күрделі
Себетгүл гүлшоғырына тән тұқымдас - күрделігүлділер
Т
Табиғи сұрыпталу-өсімдіктермен жануарлардың барлық мүшелерінің өзгеріске ұшырауы
Түйсік сезімдік бейімделу- жыл мезгілінің қолайсыз кезеңдеріне бейімделу
Түр-морфологиялық ж/е физологиялық белгілері ұқсас, шығу тегі бір табиғатта өзара шағылысатын даралар жиынтығы
Түраралық күрес-бір түрге жататын түрлердің арасындағы күрес
Тіршілік- құрылымын сақтап ұрпақ қалдыру, өздігінен пйда болады Л.Пастер
Тіршілік деңгейлері-жеке оқшауланған тіршілік әрекетінің жиынтығы
Тасбақа тәрізділердің ерекшелігі-денесі мүйізді сауытпен қапталған
Таскөмірді түзуші - өсімдік қалдықтары
Тамақ өнеркәсібінде пайдаланылатын бактерия – сүт қышқыл бактерия
Талшықтылар класына жататын жәндік-жасыл эвглена
Тамақтың он екі елі ішекте қорытылуына қатысатын ферменттер кездесетін без- ұйқы безі ж/е ішек безі
Тарихи кезеңдерде тарпанның таралған аимақтары – еуропа мен батыс қазақстан
Тироксин гормонының жетіспеушілігінен үлкен адамдарда дамиды-миксидема
Транспирация дегеніміз-судың булануы
Тірек қимыл жүиесінің қызметі атқаратын мүше – сүиек,бұлшық ет
Тірі табиғат жүйелеуде аса зор еңбек сіңірген- К.Линеи
Тірі орган тіршілік ететін Жер бетінің геологиялық қабаты –биосфера
Тірі ағза мен биологиялық әрекеттің адаммен баиланысы – биотехнология
Тірі организімнің тіршілік ортасына бейімделуі – идиоадаптация
Тірі ағзалардың сыртқы ортаның физика ж/е химиялық өзгеріске әрекеті – қозу
Тірі ағзалардың жиынтығы жер бетінде құрайды – ғаламшар биомассасын
Тікенекті,ілмешекті жемістердің таралу жолы- жануарлариен
Тістің ішкі бөлігі – борпылдақ ұлпа
Табиғатта түрдің тіршілік ету ареалын анықтаитын критери-географиялық-экологиялық
Түр критериінің басты белгісі-генетикалық
Түинек бактериясы селбесетін өсімдік – жоңышқа
Түсі барқыттай қара,қызыл ноқаттары бар өрмекші- қарақұрт
Түр аралық күрес – жеке түрлер арасындағы күрес
Тұмау вирусының кездесетін жері – қақырықта, сілекейде
Тұқымдары өздігінен таралатын өсімдік- бөрібұршақ
Тұқым өнген кезде алғаш пайда болатын мүше – ұрық тамыршасы
Тұқымның құрамындағы орган зат – май,крахмал, ақуыз
Тұқымның басты бөлігі – ұрығы
Тыныс алу мүшесінің ауруына жатпаиды – цистит
Тек қайың қарағайшырша маңында өсетін саңырауқұлақтар – ақ саңырауқұлақ
Тері ауруын зерттеитін ғылым- дерматология
Терең суда жүзіп жүретін ішек қуыстылар – медуза
Теңіз (батпақшыл) тасбақасы суда- жұмыртқа салатын кезден басқа уақытта
Теңізде,жартастарда,былқылдақдененің бақалшағында ағаш діңінде өсед - хамесифондар
Төмегі сатыдағы өсімдіктер органикалық заттың алғашқы түзушісі болатын биогеценоз – су қоймасы
Тыныс алу кезінде тамырдың сыртқы ортаға бөліп шығаратыны – көмірқышқыл газы
Топырақта азот қосылыстарын жинаушы бактериялар аталады – нитрлеуші
У
Уланған адамға беретін ең алғашқы көмек- асқазан тазарту
Ш
Шаянның өте ірі қысқышқа айналған бунақты аяқтары - көкірегінде орналасқан бір жұп аяғы
Шірнеліктер жататын ұлпа- бөліп шығарушы
Шылым түтінінің ішінде болады – улы газ, шаң күйе
Ф
Филогенез-организімдердің жеке жүйелік топтарының тұқымдас тарихи даму кезеңі
Фитопланктон-су айналасында қалқып жүретін өсімдіктер
Фотосинтез процесінің нәтижесінде түзілетін зат-глюкоза
Фотосинтездің жүруіне байланысты атмосферада жинақталады- оттек
Физиологиялық критеридің негізгі ерекшелігі- ағзаның тіршілік әрекеті мен қасиеттері
Х
Хромосомалардың бар жері - ядро
Хромосомдық мутацияларға жатпайтынын анықта - полиплоидия
Хлорпластары көп ұлпа – фотосинтездеуші
Ц
Цистицеркоз ауруының әсерінен – көз көрмей қалады
1838-1839 ж. жасуша теориясының негізін қалаған – М.Шлейден мен Т.Шванн
ІІ-ші жыныстық белгілердің реттелуі – жыныс гармоны арқылы

Ұ
Ұрықтанған орталық жасушадан пайда болады – эндосперм
Ұрық жапырақшалары пайда болатын саты- гаструла 
Ұрық өсіп шығатын тамыр – негізгі тамыр
Ұрық жасушаларындағы хромосома жиынтығы- 2n
Ұйқы рефлексін зерттеген – И.П.Павлоав
Ұиқы безі бөлетін инсулин – қанға бөлінеді 
Ұқсас қызмет атқаратын,бірақ шығу тегі басқа – аналогиялық 
Ү
Үстірт қорығының орналасқан жері-маңғыстау
Үрме бұршақта ұрық қоректенетін қоректік заттар қорының жиналуы- тұқымжарнақта 
Үлкен қан аиналым шеңбері басталатын жүрек бөлігі – сол жақ қарынша 
І
Ішекқұрттармен күрес шараларын зерттеген-к.и.скрябин
Э
Эволюция-тарихй дамуға,қарапайымнан күрделіге қарай өзгеруге қабілетті процес
Экожүйе-тірі органйзімдер және мекен ететін біртұтас табиғи кешен
Экология- органйзімдердің және олар түзетін қауымдастық өзара және қоршаған ортамен қарым қатынастары туралы ғылым
Эритроциттің қызметі-оттегін тасымалдаиды
Энцефалит ауруын жұқтыратын жәндік – тайга кенесі 
Я
Ядросының бөлімінде орналасқан ДНҚ молекуласы-хромосомада

Біржасушалы жәндік амеба-жалғанаяқтылар класы
1. денесінде бақалшақ болатын амебаның бірі; арцелла
2. Амебаның қозғалуы; жалған аяқтары арқылы
3. Амебаның пішіні; тұрақсыз
4. Ішектің қабырғасындағы сілемей қабықшаны бүлдіріп , жара қылады; қантышқақ амеба
5. Амебаның тыныс алуы; суда еріген оттегімен
6. Адам мен жануарлардың ішегінде тіршілік етіп, ішектің сілемейді қабықшасын зақымдайды; дизентерия амебасы
7. Паразитті қарапайымдыларға жататын; қантышқақ амебасы
8. Дене сыртын көптеген кірпікше басқан жәндік; сәулелі амеба
9. Амебалар класының атауы; плазмалар(жалған аяқтылар)
10. Амеба денесін қаптап тұратын өте жұқа, серпімді жарғақша қабық; плазмолемма(мембрана)
11. Амеба қалай көбеді; тек жыныссыз
12. Амебаныңжиырылғыш вакулі қандай қызмет атқарады; денесіндегі судың және ертінді тұздардың мөлшерін реттеу
13. Амебоидты қозғалыс тән; лейкоциттерге
14. Саркодиналар типіне жататын тұрақсыз жәндік; талшықты амеба
15. Парзитті тіршілік ететін біржасушалы, кебісше пішіні амеба тәріздес жәндік; споралылар
16. Органикалық шіріндісі мол кішкентай жыралар мен шағын тұщы суқоймаларында еркін тіршілік ететін біржасушалы қарапайым жәндік; амеба
17. Кәдімгі амебаның қорегі; ұсақ балдыр мен бактерия
18. Біржасушалы қарапайым жәндік амебаның қоректенуі; асқорыту вакуолі.
19. Қолайсыз жағдайдаамеба:циста түзеді
20. Қай ағзалар 1 жасушалы ядролы болады?амеба
21. Саркондиналар типіне жататын тұрақсыз жәндік; талшықты амеба
Арцелла
1. Арцелланың қозғалу мүшесі; жалған аяқтары
2 . Денесіндебақалшағы бар біржасушалы қарапайым -жәндік; арцелла
Кірпікшелі кебісше-Кірпікшелілер класы.
1. Кірпікшелі кебісшенің құрылысында; цитоплазма, 2 ядро, кірпікшелі, 2 вауль бар.
2. Кірпікшелі жәндіктерде қоректну, тыныс алу, қозғалу, және зат алмасу қызметін атқаратын органоид; үлкен ядро
3. Кірпікшелі жәндіктердіңөзге біржасушалывжәндіктерденкөбею өзгешілігі; жанасу арқылы жынысты көбеді.
4. Кірпікшелікебісше-инфузория; су жануары үшін қорек
5. Кірпікшелі кебісшенің көбеюі; жыныссыз, жынысты жолмен
6. Кірпікшелі кебісшенің қозғалу қызметін органоидты мен тыныс алу жолындағы эпителий талшықтары дегеніміз?кірпікшелер
7. Кірпікшелі кебісшенің сезімталдық мүшесі; арнайы талшықтары
8. Қорытылмай қалған қылауытқыш арқылы сыртқа шығарады; кірікшелі кебісше.
9. Дене тұрқы 0, 2 мм алдыңғы доғал артқы сүйір, дене пішіні тұрақты біржасушалы қарапайым жәндік; кірпікшелі жәндік
. Екі ядросы бар қарапайым жәндік; кірпікшелі кебісше

Жасыл эвглена-талшықтылар класының өкілі
1Біржасушалы қарапайым жәндік жасыл эвглена қандай органойд арқылы қозғалады; талшықтары
2. Жасыл эвгленаның жататын экологиялық тобы?суда жүзіп жүретін планктондық топ
3. Жасыл эвглена көбеюі; жыныссыз ұзыннан бөліну арқылы
4. Жасыл эвгленаның кірпікшелі кебісшеден айырмашылығығы неде?талшығының болуы
5. Жасыл эвгленаның қоректенуі; фотосинтез
6. Денесі созылыңқы тұрақты пішініді талшықты жәндік; жасыл эвглена.
Гидра –ішекқуыстылар типі. Көпжасушалы жәндік
1. Гидраның атпа жасушаларының шоғырланған жері; ауыз, қармалауышында
2. Гидра денесін қаптайтын жасуша; жүйке
3. Гидра денесіндегі сөл бөлінетін талшықсыз жасуша-безді жасуша
4. Гидра жазда қалай көбеді?бүршіктену арқылы
5. Гидра құрылысының басқа қарапайымдылардың құрылысынан қандай айырмашылығы бар?денесі 2 қабаттан тұрады, жасушалардың сыртқы және ішкі қабатты
6. Гидра тыныс алады; бүкіл денесімен
7. Гидраның аралық жасушалары; денесінің зақымданған жерін қайта қалпына келтіреді.
8. Гидраның асқорытуы; қуыстық, жасушаішілік
9. Гидра дене қуысының саны; 1
10. гидраның жыныс жасушалары неден түзіледі?эктодермадан
11. Гидраның жыныссыз көбеюі; бүршіктенуі
12. Гидраның жынысты көбеюі; күзде
13. Гидраның қорегі; майда су омыртқасыздармен
14. Гидраның сыртқы ортамен байланысы тек:сыртқы қабатындағы клеткалар арқылы
15. Гидраның тіршілік ететін мекені; тұщы суда
16. Гидраның шекаралық және қозғалыс қызметін атқаратын жасуша?тері бұлшықет жасушалары
17. Гидраның эктодермасында бар жасушалар; асқорыту, бұлшықет
18. Сулы ортада, дене мөлшері ұсақ тіршілік ететін көп жасушалы жәндік:гидра
19. Ішекқуыстардың жалпы саны; 9000 астам
20. Гилраның орын ауыстырып қозғалуы; адымдап қозғалуы
21. Гидраның ішкі қабаты; эндодерма
Көпаяқты жәндіктер
1. Көпаяқты жәндіктер; полиптер
2. Суастында маржандардан пайда болатын шеңберлі арал; атолл
3. Суастында риф жартастарын түзетін ішекқуыстылар; көпаяқты маржан
4. Маржан полиптер қай жерде тіршілік етеді?теңіз тоғандарында
5. Маржан полиптермен медузаның айырмашылығы; қозғалу әдістері
6. Медузаға қандайқоректену типі тән?жыртқыш
7. Медузалардыңденесінде болмайды; табан
8. Медузаның жүйке жүйесі; Диффузия типті
9. Терең суда жүзіп жүретін ішекқуыстылар:медуза
10. Мұнай түзуші-ертедегі теңіз планктондары
11. Ауыз мен қармалауштары төмен қарай бағытталған денесінің үстіңгі жағы қолшатырға ұқсас ішекқуыстылар; Медуза
12. Шоғырлы маржандар; қызыл маржандар
13. Полиптер; көпаяқты қозғалмайтын жәндіктер
Біржасушалы сан алуантүрлерінің адам өміріндегі паразиті тіршілік ететіндер.
1. Адамды тері ауруына ұшырататын талшықтылар тобының өкілі; лейшмания
2. Ащы ішек жәнете және өт жолында тіршілік ететін паразит қарапайым жәндік; лямблия
3. Безгекауруын қоздырушы паразитті1880 жылы кім ашқан; А. Лаврен
4. Безгек ауруын тудырушы:безгек масса
5. Безгек ауруының қоздырушы; қантұрғын
6. Безгек массаларынанқұрту үшін қолданылатын улы химиялық зат:гексахлоран
7. Безек массасы қыста:ересек күйінде қыстайды
8. Безгек паразиті; қантұрғын
9. Безгекпаразитінің таралуы; эраитроциттер арқылы
10Дене тұрқы 15 мк, екі ядросы, 4 жұп талшығы бар, адам ішегінде қауіпті ауру тудыратын қарапайым жәндік; лямблия
11. Қанның сары суымен қоректенеді; трипосома
12. Қан тышқақ тудыратын амебасын ашқан ғалым; Ф. Леш
13. Лямбляның таралуы; бауырдағы өт қалтасы
14. Құм шіркейлері арқылы таралатын тері ауруынтүрі; лейшманиоз
14. Ұйқы ауруын қоздырушылар; лейшмания, трипосома
15. Ішекқұрттармен күрес шараларын зерттеген; К. И. Скрябин
Жалпақ құрттар типі
1. Ақ паланарияға(ақ сұлама) қандай симметрия тән?екі жақты симметрия
2. Ақ сұламаның көбеюі; жынысты жолмен қос жынысты
3. Ақ сұламаның асқорыту жүйесі; ауыз-жұтқыншақ-ішек
4. Жалпақ құрттар типінің ішекқуыстылардан айырмашылығы?Эктодерма, эндодерма, мезодермалық үш қабаттың болуы
5. Жалпақ құрттарға тән белгі:паренхима
6. Жалпақ құрттаға тән жүйке типі; түтікшелі
7. Жалпақ құрттардың арғы тегіпайда болған аралық қабаттың атауы; Мезодериада
8. Ақ сүлама қортылмаған қалдықты қалай сыртқа шығарады?ауыз қуысы арқылы
9. Ақ сұламаның ішектері; тұық
10. Ақ сұламаның дене тұрқы; 15-20 мм
11. Жұтқыншағын айналдырып сыртқа шығарып қоректенетін көпжасушалы; ақсұлама
12. Жалпақ құрттардың ішіндегі құрылысы едәуір күрделісі; кірпікшелі құрттар
13. Бауыр жағы арқасынна жабысып денесі жалпақ пішінді құрт; жалпақ құрт
14. Жалпақ құрттарда қан айналым шеңбері; жоқ
Сорғыш құрттар класы
1. Бауырсорғыштың ақ сұламадан айырмашылығынеде?ауыз және құрсақ сорғыш бар
2. Жануарлардың ішегінде тіршілік ететін құрт; сорғыш құрт
3. Бауыр сорғыш құрт; 2 иелі
4. Бауыр сорғышта кірпікше; дернәсілінде болады
5. Мысық сорғышының дамуы; жұмыртқа-құйрықты дернәсіл-ересек құрт
Таспа құрттар класы
1. Сиыр цепенінің көзі; дамымаған
2. сиыр цепенінің басында жүйке жүелерініңжиынтығын түзіп, екі желілі жүйке құртын денесінқұйрығына дейін бойлай созылады; жүйке жүйесі
3. Сиыр цепенінің тіршілік иесі; адам
4. Шала піскен еттен, балықтан жұғатын паразит; сиыр цепені
5. Таспа құрттардың дене мөлшері; 1мм-30м
6. Сиырцепенінен жұғатын ауру; финноз
7. Таспа құрттардың көбеюі; жұмыртқа-қармақшы дернәсіл-финка-ересек таспа құрт
8. Шошқа цепені; таспа құрт
9. Дене тұрқы 10 метрге жететін таспа құрт:сиыр цепені
Жұмыр құрттар
1. Жұмырқұрттар типіне жататынжәндіктер; ішексорғыш
2. Жұмырқұртғатән негізгібелгісі; алғашқы қуыс
3. Жұмырқұрттардың сір қабық тастауы; түлеу
4. жұмыр құрттардың дене қабаты; 3
5. Жұмырқұрттар типіне жататынденесі тығыз қабықпен-сірқабықпен қапталған паразит жәндік; үшкіқұрт
6. Үшкіқұрттан сақтану жолы; тазалық сақтау керек
7. Бөсір(аскаридоз) аураын тудыратын құрт; үшкіқұрт
8. Адамның бүйрегінде тіршілік ететін жұмыр құрт; үшкірқұрт
9. Денесі буылтықтарға бөлінбеген құрттар; жұмыр құрттар
Буылтық құрттар типі-азқылтанды құрттар класы.
1. Шұбалшаңның асқорыту жүйесі; Ауыз қуысы-жұтқыншақ-әңеш-жемсау-қарын-ішек
2. . Шұбалшаңның қан айналым жүйесі; тұық қанайналым жүйесі
3. . Шұбалшаңның тыныс алу мүшесі:терісі жабысы
4. . Шұбалшаңға тән емес белгі; паразитті тіршілік ету
5. . Шұбалшаңның класы; азқылтанды құрттар
6. . Шұбалшаңның қызғылт болуы; денені жақсы жабдықтайтын қанының болуында.
7. Азқылтаңды құрттар
Құрылысының ерекшелігіІн қазып тіршілік етуінен байланысты. :
Көпқылтанды құрттар класы.
1. Көпқылтаңды құрттарға жатады; нерейда
2. Көпқылтаңды құрттарғдың тыныс алу мүшесі:бүкіл денесімен.
3. Көпқылтаңды құрттармен басқа құрттармен тыныс алу жүйесінің ұқастығы: бүкіл денесімен тыныс алуында
4. Сүліктер типі; буылтық құрттар
5. Сүліктердің денесінде; қуыс жоқ, дәнекер ұлпасымен ұлғасқан.
6. Сүліктердің сорғыштардың орналасқан жері:денесінің екі ұшында
7. Сүліктер қандай элементтерден тұрады?түтікшелерден
8. «Гирудин» деп аталатын ерекше зат бөліп шығарады; Сүлік
9. Дәрілік мақсатқа қолданылатын буылтық құрттар:сүлік
Былқылдақденелілер типі-Бауыраяқтылар класы
1. Бауыраяқты маллюскалар қорегі; өсімдік
2. Бауыраяқты ұлулардың түрлері; 90-100 мыңдай
3. Тоспа ұлу қалай тіршілік етеді; дененің бауыр жағында орналасқан бұлшықетті аяғы арқылыжорғалапжылжиды
4. Тоспа ұлуының тұлғасыныңалдыңғыбөлігіналып қаптарының аты; мантия қуысы
4. Тоспа ұлуының үккіші :етті тілі
5. Үлкен тоспа ұлуының зәр шығару мүшесі; бүйрегі
6. Үлудың қанының түсі ; түссіз
8. Бақалшақсыз былқылдақденелі; караатица
9. Тоспа ұлу бақалшағының бұрала иірленуі-4-5 бұрама
10. Аталған ұлудан бауыраяқтыларын бөліп ал; жүзім ұлуы
11. Тоспа ұлуының қан айналым жүйесі-ашық
12. Бақалшақсыз былқылдақденелі жәндік-үлкен тоспа ұлу
13. Ұлудың қанайналым жүйесі-ашық
14Бауыраяқты былқылдақденелі жәндік; үлкен тоспа ұлу
15. Кәдімгі тоспа ұлуының тіршілік ортасы; тоғндар мен өзендер
Қосжақтаулылар класы
1. Сифоны бар жәндік; айқұлақ
2. Айқұлақтың жататын класы; қосжақтаулы
3. Көзі болмайтын ұлулар; айқұлақ
4. Қосжақтаулы ұлуларға жататындар; мидия
5. Басы болмайтын ұлулар-айқұла
6. Тағам ретінде пайдаланатын былқылдақденелілер(ұлулар); каракатица
7. Тұщы суда тіршілік етеді; айқұлақ
8. Тілі болмайтын ұлу; айқұлақ
9. Айқұлақтыңсифоны орналасқан жері; жақтауларының артқы жағында
Бунаяқтылар типі-шаянтәрізділер класы
1. Денесі хитинді жабынмен қапталған жәндік; өзен шаяны
2. Екі жұп мұртшасы бар (ұзын, қысқа)жәндік; шаян
3. Ұсақ шаянтәрізділердің су қоймаларындағы атқаратын ролі; Балық шабатардың қорегі
4. шаянтәрізділердің көбеюі; ұрықтанған уылдырық салу арқылы
5. Шаянтәрізділерге жатады; дафния
6. Шаян тәрізділердің тыныс алу мүшелері; желбезектер
7. Шаянның бунақталған жүретін аяқтары. . . жұп; 4
8. Шаянтәрізділердің бір жұп қысқышының қызметі; қорғаныш, қорегін аулау
9. Шаянның зәр шығару мүшесі; қос жасыл бездер
10. Шаянның көбеюі Ұрықтанған уылдырық арқылы
11. Шаянның хитинінді жабындары; қаптайтын сауыт, ішкі мүшелерін қорғайды
12. Шаян ұрпағының дамитын рны-ангалық құрсақ аяқтарында
13. Шаяндардың құрсақ аяқтары қандай ?даму кезінде уылдыртарын өзіне жабыстырып тұрады
14. Шаянның жүзу жүзу аяқтарының саны; 5
15. Шаянның көкірегіндегіндегі , буын аяқтары қандай қызмет атқарады?жүретін
16. Шаянның қандай атқаратын түрі өзгеріп ауыз мүшесіне айналған?бас аяқтары
17. Шаянныңнашар дамыған сезім мүшесі?бүйір сызығы
18. Шаянтәрізділер қалай қозғалады?аяқтарымен құрсағының көмегі арқылы
19. Шаянтәрізділерге жатады; есекқұрт
20Шаянтәрізділердің қысқа мұртшаларының атқаратын қызметі:тепе-теңдікті сақтау, есту
21. Шаянның сезім мүшелері; баскөкірегінің алдыңғы бөлігінде
22 Шаянтәрізділердің сүзгі аппараты; қарының екінші бөлімінде
Өрмекшітәрізділер класы
1. Өрмекшітәрізділер немен тыныс алады?өкпе, демтүтік
2. Өрмекшітәрізділердің көру мүшесі:8 қарапайым
3. Өрмекшітәрізділердің құрсақ аяқтары қандай мүшеге айналады?өрмек сүйелдерге
4. Өрмекшітәрізділердің өрмек безі; құрсақ ұшында
5Өрмекшітәрізділердің шаянтәрізділерден айырмашылығы қандай?4 жұп аяғы бар
6. Өрмекшітәрізділердің өкілдері тайга кенесі болып келеді; энцафалит ауруын тасмалдаушы.
7. Өрмекшітәрізділердің қан айналым жүйесі; ашық қанайналым жүйесі
8. Өрмекшілердің өрмек сүйелдерінің саны; 3 жұп
9. Өрмекшітәрізділерге жататыны; кене
10. Тері ауруын тудырады; қышыма кенесі
11. Өрмекшетәрізділердің зәр шығару мүшесі; мальпигий түтікшесі
12. Празитті тіршілік ететін жәндік; кене
13. Мизан өрмекшесінің тіршілік ететін орыны; суда
14. Түсі барқыттай қара, қызыл ноқатты бар өрмекші:қарақұрт
15. Түрленбей дамитын омыртқасыз жануар; өрмекші
Бунақденелілер класы
1. Бунақденелілер класына жататындар; тарақан
2. . Бунақденелілердің арғы тегі; буылтық құрттар
3. Бунақденелілердің бүркеніш реңі дегеніміз не?жануарлар түсіннің қоршаған ортаға ұқсас болып келуі
4. Бунақденелілердің жүрегі ; түтік тәрізді
5. Бунақденелілердің қайсыларының қатты алдыңғы қанаттары және жарғақ артқы қанаттары болады?қоңызда
6. Бунақденелілердің тыныс алады; демтүтіктегі ауа арқылы
7. Бунақденелілердің қаны қандай қызмет атқарады?Қоректік заттарды тасмалдайды.
8. Бунақденелі қоректі құстар; қарлығаштар, үйректер
9. Бунақденелілер арқылы айқас тозаңданады; шие
10. Бунақденелілер ; даражынысты
11. Бунақденелілердің аяғының саны; 3
12. Бунақденелілердің зәр шығару жүйесі; малпигий түтікшесі, майлы дене
13. Бунақденелілердің кеңінен тараған дәуірі; кайнозой
14. Бунақденелілердің қан айналымы; ашық
15. Бунақденелілердің қанаты; көкірегінде орналасқан.
16. Бунақденелердің шала түрленіп даму сатысы; 3
17. Тарақанның ауызы; кеміруге бейімделген
18. Бунақденелілердің даму сатысы; жұмыртқы—дернәсіл—имаго
19. Бунақденелілердің толық түрленіп дамиды; Қосқанаттылар
20. Қосқанаттыларға; маса, құмыты, шіркей, қара шыбын, бөгелек, көкбас сона
Басжелілілер класы-қандауырша-омыртқасыздар-желілі жануарлар. (Қандаушырша немесе ланцетник)
1. Қандаушыршада қаңқаның қызметін атқарады:желіллілер
2. Қандаушыршаданың дене тұрқы ; 5-8 см
3. Қандаушыршаданың жүйке түтігінің орналасуы; желінің үстіңгі жағында.
4. Қандаушыршаданың жыныстық жағынан жетілу мерзімі:2-3 жылда.
5. Қандаушыршаданың көбеюі мен дамуын зерттеген ғалым; А. О. Ковалевский.
6. Қандаушыршаданың қаны; түссіз
7. Қандаушыршаданың орталық жүйке жүйесінің қызметін атқарады; жүйке түтігі.
8. Қандаушыршаданың өзіне тән ерекшілігі; терісінің сыртында жұқа сірқабықтың болуы
9. Қандаушыршаданың зәр шығару мүшесі:желбезек қауырсынында.
10. Қандаушырша қай мүшесі арқылы қозғалады?құйрықты денесімен
11. Қандаушыршаның қанайналым жүйесі:тұйық
Балықтар-омыртқалы жануарлар.
Шеміршекті балықтар.
1. Шеміршекті балықтар-қазықұрық, акула, жұпбалық, скат
2. Шеміршекті балықтардың қанайналым жүйесі; бір қанайналым шеңберден тұрады.
3. Шеміршекті балықтар жарты сақинадан құрылған тыныс алу мүшесі; кеңірдек
4. Электртогы бар балық; скат
5. Шеміршекті балықтарда; торсылдақ жоқ.
6. Акула қаның иісін сезеді; 0, 5 км
Сүйекті балықтар
1. Балық бауырында, етінде, жұмыртқада болатын ағзада калий мен фосфор тұздарының алмасуын реттейтін дәрумен; Д
2. Балық желбезегі доғаларының саны; 3-4 жұп
3. Балық қанын қорытылған сатыы қалдығынан тазартатын мүше; бүйрек.
4. Балықтар торсылдақ тың көмегімен; судың түбіне түсіп, қайта бетіне шығады.
5Балықтар түрлерінің саны; 20000
6. Балықтарда ерекше мүшені атаңыз; бүйір сызығы
7. Балықтың асқорыту мүшесінде жоқ мүше; клоака
8. Балықтардың бас сүйегі; ми сауыты, жақтары, желбебезек жоғасы, желбезек қақпақшысы
9. Балықтартардың бұлшықеттері қалай?омыртқа бойымен және сүйектерінде, желбезек қақпақшаларында, жұп жүзбе қанаттарында.
10. Балықтардың көбейіп, даму циклі; уылдырық-ұрық-деронәсіл-шабақ-ересек балық
11. Балықтардың көбеюі; шоғал
12. Балықтардың миы қандай бөліктерден тұрады:алдыңғы, орта, аралық, сопақша, мишық
13. Балықтардың қимыл үйлесіміне байланысты мидың қай бөлігі жақсы дамыған:мишық
14. Балықтың дернәсілі:шабақ
15. Балықтың жасын қалай ажыратады?қабыршақты сызығына қарай
16. Балықтыңжүрегі бір минута неше рет соғады?20
17. Балықтың зәр шығару жүйесі; бүйрек
18. Балықтың жүрегі неше камералы:2
19. Балықтың жүзбе қанаттары:бағыт береді.
20. Балықтың омыртқа жотасында:жұлын
21. Балықтың уылдырығынан шығады:дернәсіл
22. Саусаққанаты балық; латимерия
23. Кейбір балықтарда дыбыс шығаратын мүше; торсылдақ
24. Балықтың дене салмағын өзгертетін мүше:торсылдақс үйекті балықтарда алғаш рет пайда болды; қуық .
Қосмекенділер класы-бақа
1. Қосмекенділер пайда болды; ежелгі саусаққанатты балықтан.
2. Қосмекенділердің терісі жақсы дамыған мидың бөлігі; ортаңғы ми
3. Қосмекенділердің жүрегі; 2 жүрекше, 1 қарынша
4. Қосмекенділеде алғаш пайда болды; сілекей бездері
5. Аяқсыз қосмекенділер ; сақиналы құрт жылан
6. Қосмекенділердің қан айналым шеңбері; 2
7. Қосмекенділердің жерде кеңінен дәуірі:палезой
8. Қосмекенділердің жүрегі; ұш қуысты
9. Қосмекенділердің жүрегінің бөлігі; 3
10. Қосмекенділердің жүрегінің қарынша бөлімінде қандай қан болады?аралас
11. Қосмекенділердің көбеюі қай жолмен өтеді; уылдырық шашу
12 Қосмекенділердің қан айналым шеңбері; 2
13. Қосмекенділерқуығы, несепағармен жыныс өнімдері шығатын өзектерінің ашылатын жері:клоака
14. Қосмекенділердің құрлыққа шығуы; өкпе пайда болуы.
16. Қосмекенділердіңөкпесінің пішімі; сопақша
17. Қосмекенділер суда тіршілік ететін дернәсілдерінің тынысалуы; желбезек
18. Қосмекенділердің көпшілігі тыныс алу мүшесі; өкпе
19. Құйрықсыз қосмекенділерге:құрбақа, саламандра, тритон жатады.
20. құрбақаныңқаңқасы; сүйекті
21. Құрбақаның терісі; терісі ұсақө бұдыр
22. Бақалардың насекомдарды аулау кезінде қатысатын мүше:көздері.
23. Бақаның денесі; бас, тұлға, төрт аяқ
24. Бақаның мойын омыртқасы; 1
Жорғалаушылар класы
1. Жорғалаушылар қалай көбейеді?жұмыртқа салады.
2. Жорғалаушылар немен тыныс алады?өкпемен
3. Жорғалаушылар; нағыз құрлықта тіршілік етуге бейімделген омыртқалылар.
4. Жорғалаушыларда алғаш пайда болды; кеуде қуысы
5. Жорғалаушылардың денесі; бас, мойын, тұлға, аяқ, құйрық.
6. Жорғалаушылардың жүрегі неше камералы; 3
7. Жорғалаушылардың жүрегі; 2 жүрекше, 1 қарыншадан тұрады.
8. Жорғалаушылардың жүрегі; үш қуысты
9. Жорғалаушылардың қайсысы суда тіршілік етеді; крокодил, теңіз тасбақасы.
10. Жорғалаушылардің терісі; мүйізді қабыршақты
11. Жорғалаушылардың тыныс алу мүшесі:өкпе
12. Жорғалаушылардың үш қабығы:жыпылықттттағыш жартылай мөлдір жарғақ.
13. Жорғалаушылардың мойын омыртқасы:8
14. Жылан айыр тілімен; сипап сезеді
15. Жыланның аяғы; жоқ
16. Крокодилдің жүрегі; 4 камералы
17. Жорғалаушыларды зерттейтін ғылым; герпетология
Құстар.
1. Құстар түрлерінің саны; 86
2. Құс денесі жер бетінен жеңіл көтерілуі:жіліншегінде
3. Құс жұмыртқасы қабығы:4 қабаттан
4. Құс қарынының бөләктері; 2
5. құстар мойын омыртқа саны; 9-25
6. Құстарда тепе-теңдік, қозғалыс үйлесімді атқаратынми; мишық
7. Өліксемен қоректенеді:тазқара
8. Қызыл шақа балапан тобына жатады?көгершіндер
9. Суда жүзетін, ұшпайтын құс:пенгвин
10. Балапандары ширақ құс:тауықтар
11. Ұшуға бейімдеуін жоғалтқан құс:түйе құс
12. Екі саусақты құс:Африка түйе құсы
13. Құйрығы ұзын, 20 омыртқадан тұратын құс; Археоптериксте
14. Балапандарын қоректі анасының жемсауынан алып қоректендіреді?бірқазанның балапаны.
15. Тұмсығының жиегінде мүйізді өсінді бар құс; қаздарда
16. Тұқым қорек құстар:кептер
17. Жұмыртқаларын басқа құс ұясына салатын құс; көкек
18. Жапалақтар отрядына :үкі
19. Қорегін күндіз аулайтын жыртқыш құс:қыран жамылғысы бар.
20. Көшпенді құстар:ұзақ, бозторғай.
21. Алғашқы құс-архееоптерикстің шыққан кезеңі; Юра
22. Ашық далада менедейтінқұстар:қырқауыл, тырна, түйеқұс, дуадақ
23. Ашық жерде тіршілік ететінқұстардың ерекшелігі; тұмсықтары доғал, кейде иіліп келеді.
24. Құстардың қан айналым шеңбері:2
25. Құстардың зәр шығару жүйесі:екі бүйрек
26. Құстарды зерттейтін ғылым:орнатология
27. Қауырсын мүйіздіөзегі:сояу
28. Жемін тұнде аулайтын құс; үкі
29. Асыранда тауықтың арғы жабайы тегі:банкив тауығы.
30. Ірі қауырсындардыңтеріге еніп тұрған бөлігі:қаламша
31. 225 млн. Жыл бұрын тіршілік ететін құс:ілкіқұс
Сүтқоректілер класы.
1. Сүтқоректіқоректілерді зерттейтін ғылым:маммалогия
2 Сүтқоректіқоректілердің мойын омыртқасы; 7
3 Сүтқоректіқоректілердіңкеуде мен құрсақтарын бөліп тұратын:көкет
4. Сүтқоректіқоректілердің кеуде қуысында орналасқан мүше:өкпе
5. Сүтқоректіқоректілер-Ұрпағын тірі туып, сүтімен асырайды
6. Жұмыртқа салатын сүтқоректіқоректілер:түрпі
7. Еліктің аталығы:күміз
8. Күйіс қайтармайтын; бегемот
9. Қолға үйретілген жылқының арғы тегі жабайы жылқы; тарпан, түзат
10. Айыр өркешті түйеніңжабайы түрі; қаптағай
Ескекаяқтыларға жатады:түлен
11. Сүтқоректілерде қандай без бар:тері безі
12. Күйіс қайтаратын сүтқоректі:елік
13. Қойдың арғы тегі:муфлон, арқар
14. Ұшатын сүтқоректілер; жарқана, үшпарух, самғауық , 15. Дыбыс қабылдайтын құлақ қалөқаны болатын жануар; сүтқоректілер
16. Ең жоғарғы сатыдағы омыртқалы жануарлар; сүтқоректілер
17. Сүтқоректілердің қорегі ауыз қуысынан кейін. . . . . . түседі; жұтқыншаққа.